Страница 32 из 76
Сказаўшы так гарбатаму i тым, за каго ён заступаўся i каму быў тлумачом, Заратустра з глыбокiм абурэннем звярнуўся да вучняў i сказаў:
"Праўда, сяброве мае, я хаджу сярод людзей, нiбы сярод абломкаў чалавека!
Найжахлiвейшае ў маiх вачах - бачыць чалавека разарванага i раскiданага, як на бойнi або на полi бою.
I калi мае вочы ўцякаюць ад цяперашняга да мiнулага - яны знаходзяць адно i тое: абломкi, i асобныя часткi, i фатальныя выпадковасцi - але анiводнага чалавека!
Цяперашняе i мiнулае на зямлi - о сяброве мае! Гэта сама невыноснае мне; i калi б я наперад не бачыў таго, што iдзе, я б не ведаў, як мне жыць.
Прарок i стваральнiк, якi выконвае волю сваю, - гэта ёсць будучыня i мост да яе; а апрача таго, нешта накшталт калекi на гэтым мосце: усё гэта Заратустра.
I вы таксама часта пыталiся ў сябе: "Хто нам Заратустра? Як мы павiнны называць яго?"
I, як i я, вы адказвалi сабе пытаннямi.
Абяцальнiк? Або выконвае абяцанне? Заваёўнiк? Або спадчыннiк? Восень? Або плуг? Лекар? Або вылечаны?
Цi не паэт ён? Цi не выступае за непрыхарошаную праўду? Вызвольнiк? Утаймавальнiк? Добры? А мо лiхi?
Я хаджу сярод людзей, як сярод руiнаў будучынi: той будучынi, якую бачу я.
I ў гэтым сэнсе i жаданнi мае - сабраць разам i злучыць гэтыя абломкi, загадкi i фатальныя выпадковасцi.
I як бы перажыў я тое, што я - чалавек, калi б чалавек не быў паэтам, збаўцам ад выпадковасцi i адгадчыкам усiх загадак.
Выратаваць тых, што былi да нас, i ўсякае "Было" ператварыць у "Такая-была-воля-мая!" - толькi гэта я назваў бы збавеннем!
Воля - вось iмя вызвольнiка i веснiка радасцi: так я вучыў вас, сяброве мае! А цяпер навучыцеся яшчэ i вось чаго: сама воля яшчэ ў палоне.
"Хацець" - вызваляе: але як назваць тое, што i вызвольнiка закоўваюць у кайданы?
"Было" - так называецца ў волi яе скрыгат зубоўны i яе затоеная скруха. Бяссiлая супроць таго, што ўжо спраўдзiлася, злосна глядзiць яна на ўсё мiнулае.
Воля не можа хацець назад; не можа яна адолець час i яго прагную ўпартасць - у гэтым яе затоены смутак.
"Хацець" - вызваляе: што ж прыдумвае воля, каб пазбыцца смутку i пасмяяцца са свайго турэмшчыка?
Ах, блазнам робiцца кожны палонны! I дурасць усё тое, як вызваляе сябе паланёная воля.
Яе патаемная дурасць - што час не бяжыць назад; "Было" - так называецца камень, якi яна не можа зрушыць з гнязда.
I вось коцiць яна камянi дурасцi i абурэння i помсцiць тым, хто, як яна, не адчувае нянавiсцi i прыкрасцi.
Так воля, вызвольнiца, пачала прычыняць боль усяму, што здольнае адчуваць пакуты; помсцiць яна за тое, што не можа павярнуць час назад.
Сутнасць гэтае помсты толькi ў адным: у агiдзе волi да часу i ягонага "Было".
Праўда, найбольшая дурасць жыве ў волi нашай, i праклёнам стала ўсяму чалавецтву тое, што дурасць гэтая ўспрыняла дух!
Дух помсты: сяброве мае, дагэтуль гэта ўважалася за сама значнае дасягненне чалавечай думкi: i там, дзе была пакута, заўсёды абавязкова жыла i кара.
"Кара" - менавiта так называе сябе помста; хаваючы ману сваю за гэтым словам, яна лiслiва пераконвае сябе ў чысцiнi свайго сумлення.
I як што чалавек, выяўляючы сваю волю, заўсёды пакутуе, што не можа павярнуць яе назад, дык i самую гэтую волю, i жыццё наогул палiчылi караю!
I вось - хмара за хмарай грувасцiлiся над духам, пакуль нарэшце вар'яцтва не прамовiла: "Усё мiнае, таму ўсё вартае таго, каб мiнаць!"
"I ў гэтым сама справядлiвасць i закон часу, - каб час жэр дзяцей сваiх" так прапаведавала шаленства.
"У свеце ўсе рэчы маральна ўсталяваны паводле закону i кары. О, у чым здабыць збавенне ад зменлiвасцi рэчаў i кары на iмя "Быццё"? - так прапаведавала вар'яцтва.
"Цi можна ўратавацца, цi ёсць якое вечнае права? На жаль, не зрушыць камень здзейсненага ў мiнулым: помста таксама павiнна быць вечная!" - так прапаведавала вар'яцтва.
"Нiводнага ўчынку ўжо нельга адмянiць: немагчыма караю зрабiць учынак няўчыненым. Бо вось у чым вечнасць гэтай кары, кары Быццём: Быццё навек асуджана зноў i зноў рабiцца ўчынкам i вiною!
Пакуль нарэшце воля не здабудзе збавення ад сябе самой i не зробiцца воляй да адсутнасцi волi", - але вы i самыя ведаеце, братове мае, гэтую песню шаленства!
Я зводзiў вас далей ад гэтых баек, калi вучыў: "Воля - гэта стваральнiца".
Усялякае "Было" - гэта абломак, загадка, фатальная выпадковасць, - да таго часу, пакуль стваральная воля не абвесцiць: "Але ж так хачу я! Так захачу я!"
Хiба яна так ужо казала? Калi ж гэта? Цi вызвалiлася воля ад сваёй дурасцi?
Цi стала яна сама сабе збавiцелькай i веснiцай радасцi? Цi забылася пра дух помсты i скрыгат зубоў?
I хто навучыў яе мiрыцца з часам i што - вышэй за ўсякае замiрэнне?
Вышэй, чым усякае замiрэнне, павiнна хацець, воля, якая ёсць воля да ўлады: але калi тое будзе? Хто навучыў яе яшчэ i хацець назад?"
Але на гэтым месцы сваёй прамовы Заратустра раптам спынiўся; здалося, быццам напаў на яго вялiкi страх. Спалоханымi вачыма абвёў ён сваiх вучняў; нiбы страла, пранiзаў яго позiрк iх думкi i таемныя намыслы. Але праз хвiлiну ён засмяяўся i дабрадушна сказаў:
"Цяжка жыць з людзьмi, бо цяжка маўчаць. Асаблiва - балбатуну".
Так казаў Заратустра. А гарбаты прыслухоўваўся да яго слоў, схаваўшы твар; пачуўшы, што Заратустра смяецца, цiкаўна зiрнуў на яго i паволi сказаў:
"Але чаму Заратустра гаворыць з намi iнакш, чым са сваiмi вучнямi?"
Заратустра адказаў: "Якое ж тут дзiва! З гарбатымi i гаварыць трэба гарбата".
"Добра, - адказаў гарбаты, - а з вучнямi, значыцца, i балбатаць трэба школьна.
Толькi чаму гэта Заратустра гаворыць iнакш са сваiмi вучнямi, чым з самiм сабою?"
Пра людскую мудрасць
"Страшная не вышыня, страшны схiл!
Схiл, дзе позiрк зрываецца ўнiз, а рука ўзлятае ўгору, каб за што-небудзь учапiцца. Тады трымцiць сэрца ад раздваення волi.
О сяброве мае, цi ўгадваеце вы i ў маiм сэрцы двайную волю?
Вось ён, мой схiл i мая небяспечная схiльнасць, калi мой позiрк iмкнецца ўгору, а рука шукае апоры ў пустой прасторы, спрабуе ўтрымацца за бездань!
За людзей чапляецца мая воля, ланцугамi вяжу сябе з людзьмi, бо мяне парывае ўгору да Звышчалавека; бо да яго iмкнецца мая другая воля.