Страница 43 из 60
У той жа час афіцэраў-антысемітаў абражвала нават думка пра магчымасць мець дзеншчыка-яўрэя:
Нніводзін афіцэр рускай арміі не возьме да сябе ў дзеншчыкі яўрэя… З прычыны яго надзвычайнай бруднасці і неахайнасці, баючыся падману, пляткарства і нават шпіёнства.
Калі ў стаўленні да яўрэяў сярод салдат і афіцэрскага корпуса можна знайсці як негатыўныя, так і пазітыўныя моманты, то сярод вышэйшага вайсковага кіраўніцтва пагарда да яўрэяў рабілася прыкметай афіцыйна прынятага ладу мыслення. Як і біццё ўсіх без разбору салдат.
У гэтым упэўніваюць вынікі абмеркавання вышэйшым армейскім камандаваннем праекта аб адмене прызыва яўрэяў у армію. Упершыню думка аб замене воінскай павіннасці для яўрэяў асаблівым грашовым падаткам была выказана ў 1903 годзе падчас абмеркавання ваенным міністрам і міністрам фінансаў вайсковага бюджэту на 1904 год.
Прапанова об замене для іўдзеяў службы грашовымі выплатамі зноў усплыла ў 1907 годзе, у гэты раз ініцыятыва ў пэўнай ступені сыходзіла ад самога цара. Мікалай І наклаў ухвальныя рэзалюцыі на штогадовыя справаздачы камандуючага Віленскай вайсковай акругай і херсонскага губернатара за 1907 год, якія патрабавалі спыніць прызыў яўрэяў у армію. Камандуючы Віленскай вайсковай акругай, у прыватнасці, дакладваў цару:
Спрадвечным злом нашай арміі з’яўляюцца яўрэі, шкодныя якасці якіх цяпер у поўным росквіце… вайсковыя начальнікі… выказваюцца за абсалютнае спыненне прыёма яўрэяў у армію.
Рэзалюцыя Мікалая ІІ гучала так:
І я таксама.
У непрыдатнасць яўрэяў да арміі і іх быццам супраціўныя для службы характары можна было б стопрацэнтна паверыць, калі б аналагічнага стаўлення, але куды менш галоснага і афіцыйнага, не было б і да палякаў, фінаў, татараў і некаторых іншых народаў. Знакамітая Дзікая дывізія, якая праславіла сябе на франтах Першай сусветнай і ў той жа час мела такія ж самыя адмоўныя водгукі ў афіцэраў, як і яўрэі. Але відаць з-за неабароненасці і слабасці становішча яўрэяў як у самой арміі, так і ў грамадстве ў цэлым, здзекавацца з іх было, напэўна, прасцей і весялей для камандавання.
Зараз мы на некаторы час адыдзем ад яўрэйскага пытання, каб каротка распавесці пра лёс мала каму вядомай зараз Дзікай дывізіі, як каротка называлі Каўказскую тубыльскую конную дывізію.
Паводле законаў Расійскай імперыі горцы Паўночнага Каўказа, якія на працягу 60 гадоў вялі жорсткую абарончую вайну супраць царызму і акупацыі іх земляў, таксама доўгі час не падлягалі воінскаму прызыву. Тым не менш Аляксей Арсенеў, які прайшоў Першую сусветную вайну афіцэрам кавалерыі, прыгадвае:
Яшчэ ў руска-японскай вайне з народнасцяў Каўказа, якія былі вольнымі ад воінскай павіннасці, за выключэннем грузін і армян, з’явілася шмат ахвотнікаў ісці на фронт. З іх быў складзены асаблівы конны полк, які заслужыў сабе славу, але пасля заканчэння вайны быў расфарміраваны.
Напэўна, цар прыгадаў пра гэта, і ў хуткім часе пасля пачатка вайны з Германіяй у адпаведнасці з загадам імператара Мікалая ІІ ад 23 жніўня 1914 года з шасці каўказскіх конных палкоў, кожны з якіх складаўся з 4 эскадронаў, была створана Каўказская тубыльская конная дывізія.
Дывізіі таксама былі перададзены Асецінская пешая брыгада і 8-ы Данскі казацкі артылерыйскі дывізіён. Камандзірам Каўказскай тубыльскай коннай дывізіі быў прызначаны малодшы брат цара, Світы Яго Вялікасці генерал-маёр вялікі князь Міхаіл Аляксандравіч; начальнікам штаба дывізіі — палкоўнік Якаў Давыдавіч Юзэфовіч, якога ў крыніцах называюць літоўскім татарынам. Але, на самой справе, ён быў беларускім татарынам, што віддаць па яго імені і прозвішчу. Паняцце літоўскі ў тыя гады ўжо перайшло ад спрадвечных ліцвінаў (беларусаў) да жмудзінаў (цяпер летувісаў).
У «дзікай» дывізіі такога дзікунства, як біццё морды і стрэл у спіну зненявідлага афіцэра ніколі не было. Хаця канечне экзатычны выгляд каўказскіх вершнікаў падаваўся многім варварскім, але па-сапраўднаму дзікунскім для некаторых страявых афіцэраў было перасоўванне вершнікаў не ў шыхце, а натоўпам, атака на ворага лавай, што, зрэшты, было характэрна і для казакоў.
У прынцыпе, стаўленне да вайны ў каўказцаў першапачаткова адрознівадлася ад стаўлення расійцаў. Афіцэры дывізіі прыгадвалі, што найбольшую адданасць горцы праяўлялі падчас рэйдаў па тылах праціўніка. Мясцовае насельніцтва пры гэтым пакутвала. Кавалерыст Анатоль Маркаў прыгадваў:
Падчас начлегаў і пры ўсялякім зручным выпадку вершнікі імкнуліся адасобіцца ад палка з намерам сцягнуць у жыхароў усё, што кепска ляжала. З гэтым камандаванне змагалася самымі рознымі метадамі, аж да расстрэлу вінаватых, але за два першых гады вайны цяжка было вывесці з іх чыста азіяцкі падыход да баявых дзеянняў як на паход па здабычу…
Часта бывала, што да многіх каўказцаў і не адразу даходзіла і сутнасць іх абавязкаў. Той жа Анатоль Маркаў прыгадвае:
У верасні 1915 года на агляд дывізіі прыехаў камандуючы Дзявятай арміяй генерал Лячыцкі. Перад ім шыхт горцаў — «абадраныя напаўсалдты-напаўразбойнікі на аблавухіх клячах». Генерал раз’юшаны, карыстаючыся выпадкам адсутнасці вялікага князя Міхаіла, ён спрабуе арганізаваць разнос. «Ты, — звяртаецца ён да чачэнца Чантыева, тыркаючы яму стэкам у грудзі. — Табе піка была выдадзена ці не?»
«Выдан, твоя прысхадытэльтсва», — усміхаецца Чантыеў, задаволены тым, што прыцягнуў увагу генерала. «Дык, куды ж ты яе падзей, сукін сын?» «Нам піка нэ нужэн. Наш інгуш, чэчэн кінжал, шашка, вінтоўка маем, а піка наш кінуў к …й мацяры».
Маркаў піша, што ў групе генерала нехта засмяяўся, а
...ў Лячыцкага вочы павылупляліся і твар пачырванеў, але ад абурэння словы спыніліся ў яго на языку. «Дур-рань», — гаркнуў урэшце генерал, як з гарматы, і, рэзка развярнуўшы каня, ад’ехаў да світы, мармычучы нешта ў абурэнні.
Аднак, усё гэта задавальняла расійскіх афіцэраў і, напэўна, задавальняла цара, які спрабаваў выгнаць з арміі яўрэяў.
Праўда, з цягам часу, па словах Маркава, вершнікі
...ўсё больш і больш уваходзілі ў паняцце аб сучаснай вайне, і полк напрыканцы вайны стаў абсалютна дысцыпліванаваным, нічым не горш у гэтых адносінах за ўсялякую іншую кавалерыйскую частку.
Ілья Талстой, сын пісьменніка Льва Талстога, вайсковы журналіст у Першую сусветную, прыгадвае дзікую дывізію:
Я жыў цэлы месяц у халупіне пасярод распалажэння «дзікіх палкоў», мне паказвалі людзей, якія сталі знакамітымі на Каўказе дзякуючы таму, што з помсты забілі некалькі чалавек, — і што ж я бачыў? Я бачыў гэтых забойцаў, якія пеставалі і кармілі рэшткамі шашлыку чужых дзяцей, я бачыў, як палкі здымаліся са сваіх стаянак, і жыхары шкадавалі аб іх адыходзе, дзякавалі за тое, што яны не толькі плацілі, але і дапамагалі сваёй міласцінай, я бачыў, як яны выконвалі самыя цяжкія і складаныя ваенныя даручэнні, я бачыў іх у баях, дысцыплінаваных, шалёна адважных і няўхільных.
Нягледзячы на тое, што царызм не прынёс нічога добрага Каўказу, у 1860-я гады знішчыўшы такую вялізную культурную краіну, як Чаркесія, ад якой засталося толькі 3 % жыхароў і якую італьянскія падарожнікі Сярэднявечча называлі каўказскай Францыяй, насельніцтва Каўказа выяўляла цёплыя пачуцці нават да расійскага цара, якога самі расійцы не любілі. Так, даведаўшыся ў лютым 1917 года аб адрачэнні гасудара, кабардзінцы звярталіся да сваіх камандзіраў: «Рускія выгналі цара. Напішы яму, каб ехаў да нас у Кабарду — мы яго і пракормім, і абаронім».
Дывізія вяла цяжкія баі ля Палянчыка, Рыбнэ, Верхавіны-Быстра.
Асабліва цяжкія і крывавыя баі былі ў снежні 1914 года на Сане і ў студзені 1915 года ў раёне Ломна-Лутавіска, дзе дывізія адбівала наступ праціўніка на Перамышль. У лютым дывізія правяла шэраг паспяховых наступальных аперацый. Улетку і ўвосені 1915 года яна ўдзельнічала ў шэрагу баёў ля Шупаркі, Навасёлка-Касцюкова, у раёне Добраполе і Гайварана, якія па сведчаннях яе камандзіра вялікага князя Міхаіла Аляксандравіча былі ўвянчаны «бліскучымі коннымі справамі»…