Страница 53 из 63
Нямецкія ініцыятывы зыходзілі, такім чынам, з двух цэнтраў — Менску і Вільні, але крыніца ў іх была адна — агульнае распараджэньне цэнтральных бэрлінскіх уладаў. 10 лютага Хрысьціянсан паведаміў на перамовах з Кжыжаноўскім, што пагадненьне, якое яны зьбіраюцца заключыць, было складзена зь ведама і даручэньня вышэйшага нямецкага камандаваньня. Паводле акоўскіх дакумэнтаў, гэты праект гучаў так:
1. Гэта вайсковая, а не палітычная дамова, яна скіравана на тое, каб ачысьціць край ад савецкіх бандаў.
2. Ніякіх зьменаў у кіраваньні краем і адміністрацыйнай палітыцы не прадугледжваецца. Польскі бок абавязуецца не кранаць нямецкай арміі, нямецкай і літоўскай адміністрацыі. Харчовыя паставы для войска павінны ладзіцца безь перашкод.
3. У кожнай акрузе выступаць у якасьці прадстаўніка партызанскіх атрадаў павінна толькі адна паўнамоцная асоба. Паміж польскім і нямецкім камандаваньнем прызначаецца сувязны.
4. Польскія атрады атрымліваюць поўны боекамплект, аж да лёгкай артылерыі ўлучна.
5. Польскія атрады атрымліваюць права на збор харчовых паставаў на вызначаных землях.
6. Некаторыя віды зброі могуць выдавацца толькі на пэрыяд баявых дзеяньняў з умоваю, што яны будуць абавязкова вернутыя пасьля іх заканчэньня.
7. Прадугледжваецца польска-нямецкае баявое супрацоўніцтва.
Аднак гэтае пагадненьне не было падпісана — Кжыжаноўскі спаслаўся на тое, што паміж Польшчаю і Нямеччынай працягваецца вайна, і адкінуў праект дамовы. Хрысьціянсан паставіўся да гэтага з разуменьнем, ён прапанаваў варыянт, які дазволіў бы АК, не мяняючы прынцыповай пазыцыі, атрымліваць ад немцаў зброю і амуніцыю і іншае вайсковае забесьпячэньне. Ежы Дабжанскі, які прысутнічаў пры гэтай размове, сьведчыць, што гаворка ішла пра стварэньне сыстэмы вайсковых складоў з слабай аховай. З маўклівай згоды Вэрмахту акоўскія атрады маглі б нападаць на іх і такім чынам здабываць сабе ўсю неабходную экіпіроўку. Гэтая аднабаковая пазыцыя немцаў вырашыла справу — немагчыма было адмовіцца ад зброі, якая ледзь не сама падала ў рукі.
Такім чынам, фармальная дамова была заменена камуфляжам, прычым настолькі ўдалым, што пасьля вайны вяліся доўгія спрэчкі вакол становішча акоўскіх атрадаў у апошняй фазе акупацыі. І сапраўды, вясною 1944 г. не атакаваныя немцамі атрады АК зрабілі шэраг нападаў на іх склады і гарнізоны, аднак цяжка вызначыць, у якой меры гэта былі аўтэнтычныя дзеяньні і ў якой — інсьпіраваныя Абвэрам. Апошнюю вэрсію пацьвярджае той факт, што немцы рознымі іншымі спосабамі падкідвалі зброю ў раёны разьмяшчэньня акоўскіх атрадаў. Кампэтэнтныя дзеячы АК сьведчаць, што гэткім шляхам немцы паляпшалі ўзбраеньне наваградзкіх атрадаў, а таксама брыгад паручніка Грацыяна Фруга (псэўданім «Шчэрбец») і паручніка Зыгмунта Шандзаляжа («Лупашкі») у Віленскай акрузе.
На Віленшчыне і Наваградчыне нямецкая патаемная дапамога АК сталася сакрэтам палішынеля, аднак нельга было голасна разважаць пра яе. Віленскі публіцыст Юзаф Мацкевіч быў бадай што першым польскім аўтарам, які не пабаяўся гневу апалягетаў «палітычнай праўды» і загаварыў пра гэта публічна. Ён пісаў:
А пакуль што існуе дамова Немцы паціху даюць нам зброю — лічыцца, што мы яе здабываем, — і не кранаюць. А ўзамен хочуць, каб мы разагналі савецкіх партызан. Як спаткаецца наш атрад з жандарамі на дарозе, дык адны глядзяць у адзін бок, а другія — у іншы, так і разыходзяцца, як дзьве лялі. Апошнім часам лідзкі гебітскамісар, уласна кажучы, перадаў увесь свой «гебіт» у нашыя рукі, каб мы яму ўзамен ачысьцілі павет ад бальшавікоў. І мы «ачышчаем», калі ўдаецца… Хаця… справа ўжо да таго дайшла, што наш камандзір пры поўным парадзе: на канфэдэратцы — тры зоркі, «маўзэр» пры пасе, «жолнеж польскі» ў пілётцы — на козлах сярод белага дня заяжджае ў нямецкую гарадзкую камэндатуру. Выходзіць нямецкі камандзір, салютуе пад казырок. Ідуць на нараду. Выходзяць — зноў пад казырок, наш сядае і ад’яжджае ў лес. Во што робіцца.
Новы курс нямецкай палітыкі да палякаў і асабліва падкормліваньне зброяй спрыялі ўзмацненьню пазыцыі АК у некаторых раёнах Заходняй Беларусі. А ў Лідзкай акрузе склалася ўвогуле ўнікальная сытуацыя: на пачатку 1944 г. нямецкая акупацыйная адміністрацыя тут папросту пакінула свае воласьці і толькі ў гарадох і на дарогах яшчэ падтрымлівала свой кантроль. Трапныя назіраньні Мацкевіча пацьвярджае акоўская справаздача з Наваградзкага ваяводзтва, у якой апісваецца сытуацыя, што панавала ў лютым — сакавіку 1944 г. Варта прывесьці зь яе шырокую цытату:
Пад канец 1943 — на палатку 1944 г. абставіны склаліся такім чынам, што шэраг паветаў Наваградчыны апынуўся, уласна кажучы, цалкам у польскіх руках. Немцы, заўважыўшы антыбальшавіцкую актыўнасьць Войска польскага, выкарысталі яе дзеля ўласнай бясьпекі. Яны не чапаюць польскіх атрадаў і нават у многіх выпадках аказваюць ім дапамогу. Натуральна, гэта прыводзіць у замяшаньне палітычныя погляды польскага грамадзтва і ў сэнсе прапагандысцкім і палітычным можа прынесьці вялікую шкоду… Шчучынскі павет уваходзіць у склад Лідзкага гебітскамісарыяту… Гэта астравок Польшчы, на якім мясцовыя нямецкія ўлады выказваюць максымум цярпімасьці і разуменьня да арганізаванага і ўзброенага польскага грамадзтва. Шчучынскі павет нагадвае раёны Жлобіна і Бабруйску часоў Доўбара-Мусьніцкага.[136] Нямецкая ўлада існуе толькі ў мястэчках, а чырвоных — па той бок Нёмна.
Польскія атрады праводзяць рэгулярную мабілізацыю — старасты афіцыйна разносяць імянныя прызыўныя позвы… Кожнае нядзелі, на кожнае сьвята ў вёсках спраўляюць палявую імшу з казаньнем… Млыны, дзяржаўныя маёнткі і вёскі плацяць даніну натурай і грашыма. Варшавяне з УКБ (Ударны кадравы батальён Баляслава Пясочнага. — Ю. Т.) кажуць, што ўва ўсёй Польшчы няма такіх спрыяльных умоў для стварэньня падпольнай арміі, як у Шчучынскім павеце. Натуральна, што справа тут ня толькі ў настроях насельніцтва, але і ў нямецкай паблажлівасьці. Немцы вызвалілі з шчучынскага астрогу дзевяць хлопцаў, гаворачы, што вяртаюць ім свабоду пры ўмове, што яны пойдуць да «белых».
Пры такой сытуацыі ў першай палове 1944 г. акоўскія шэрагі пачалі хутка разрастацца. Справа пайшла з асаблівым размахам пасьля таго, як на вызначаных Готбэргам землях была праведзена веснавая мабілізацыя мужчын у АК. Аб гэтым вымоўна сьведчыць статыстыка: колькасны асабовы склад акоўскіх атрадаў у Наваградзкай акрузе ў чэрвені 1944 г. дасягнуў 7,7 тыс. чалавек, прычым 40 % зь іх складалі праваслаўныя беларусы. Цікава, што з гэтай агульнай колькасьці на невялікую Лідзкую акругу прыйшлося 6,5 тыс. чалавек, г. зн. амаль 85 % ад агульнай лічбы жаўнераў ува ўсёй Наваградзкай акрузе АК. Затое ў іншых раёнах, дзе Готбэрг не даваў спэцыяльнага дазволу, вынікі мабілізацыі ў АК былі досыць сьціплыя.
Напярэдадні адыходу немцаў сілы АК нямала зрабілі для таго, каб расправіцца з патэнцыйнымі праціўнікамі аднаўленьня польскай улады ў Заходняй Беларусі. Як падаваў Пільх, пачынаючы зь сьнежня 1943 г. да канца чэрвеня 1944 г. чальцы яго атраду забілі каля 6 тысяч «бальшавікоў». Думаецца, што пераважная частка забітых — гэта мірныя беларускія жыхары, якіх западозрылі ў сувязях з савецкімі партызанамі. Вынішчэньне беларусаў павялічылася і ў Лідзкай акрузе. Паводле беларускіх крыніц, зь сярэдзіны лютага да паловы красавіка 1944 г. ад рук акоўцаў там загінула некалькі тысяч чалавек.
Нямецкая адміністрацыя да канца акупацыі не спыняла заляцаньняў з акоўцамі ў Беларусі і ў Літве, нягледзячы на тактычнае ўзмацненьне антынямецкіх дывэрсійных акцыяў АК. У адрозьненьне ад нападаў савецкіх партызан, гэтыя акцыі нават не знайшлі адлюстраваньня ў тагачасных нямецкіх дакумэнтах. Акупацыйныя ўлады настолькі пераканаліся ў бяскрыўднасьці Арміі Краёвай, што нават вырашылі паспрабаваць яе сілы выкарыстаць пры абароне Вільні ад Чырвонай Арміі. Разглядаўся нават праект стварэньня польскага прадстаўніцтва (Vertrauenstelle) у Літве, саступак у галіне школьнай асьветы, культуры і г. д.
136
У студзені — лютым 1918 г. польскі корпус расейскай арміі пад камандаваньнем ген. Юзафа Доўбара-Мусьніцкага дысьлякаваны ў раёне Рагачоў — Жлобін — Бабруйск, пры матэрыяльнай падтрымцы Антанты ўчыніў антысавецкі мяцеж і захапіў шэраг гарадоў і мястэчак. — А. С.