Страница 43 из 63
Рапарт Эрэнляйтнэра быў першым у цэлай сэрыі абвінавачваньняў СС у злачынствах супраць мірнага насельніцтва. На падставе рапартаў, атрыманых, між іншым, ад супрацоўнікаў менскага генэральнага камісарыяту, Кубэ даводзіў да ведама вышэйшых уладаў канкрэтныя факты зьверскага абыходжаньня карнікаў з цывільнымі жыхарамі. Так, паводле інфармацыі, атрыманай ад кіраўніка Менскай акругі БНС Юліяна Саковіча, ён апісваў, як паліцыйныя атрады палілі жыўцом загнаных у хаты сялян, паведамляў пра выпадкі, калі ў шпіталь зьвярталіся параненыя, недабітыя ў часе расстрэлаў — яны выкараскваліся з магіл і шукалі лекарскай дапамогі. Ня раз Кубэ зьвяртаўся да кіраўніцтва пры правядзеньні апэрацыі «Котбус». 5 чэрвеня ён падаваў зьвесткі, што сярод 5000 забітых, якія нібыта супрацоўнічалі з партызанамі, шмат жанчын і дзяцей. Гаўляйтар папярэджваў, што палітычныя вынікі гэтых акцыяў катастрафічныя. Маючы перад сабой канчатковыя зьвесткі па гэтай апэрацыі, 29 чэрвеня ён пісаў Розэнбэргу, што ў выніку яе было зьнішчана 13 000 «ворагаў» і пры гэтым здабыта толькі 950 вінтовак, — такім чынам, 90 % гэтых ворагаў — проста бяззбройныя людзі. Яшчэ 3 чэрвеня Кубэ пісаў да Лёзэ:
Я прапаную папрасіць, каб райхсміністар па справах акупаваных усходніх земляў прадставіў гэтую справу ў Вярхоўнай стаўцы фюрэра. Такія рэчы маюць вялікае палітычнае значэньне. Калі стаўленьне да мясцовага насельніцтва акупаваных усходніх земляў ня зьменіцца і надалей, прычым ня толькі ў паліцыі, але і ў Вэрмахце, і ў ОТ[112] (Organisation Todt), дык на наступную зіму можам прычакаць не партызан, а бунту па ўсім краі…
У іншым лісьце ад 3 чэрвеня Кубэ паказаў на адказнасьць Готбэрга як кіраўніка карных апэрацыяў, якія, акрамя катастрафічных палітычных і эканамічных вынікаў, ня толькі не ўплываюць на зьмяншэньне партызанскіх сілаў, але, наадварот, выклікаюць іх рост.
Камітэт даверу таксама выступіў у абарону насельніцтва. Ён сабраў зьвесткі аб рэпрэсіях, праведзеных карнымі атрадамі, па ўсіх акругах Генэральнай акругі Беларусь. Сярод іх — славуты рапарт Кушаля пра апэрацыю «Герман» у Пяршайскай воласьці Валожынскага павету: у другой палове ліпеня тут было спалена жыўцом насельніцтва 10 вёсак разам з сваімі будынкамі.[113] З пратэстам супраць такой дзейнасьці карных атрадаў Камітэт выступіў 23.8.1943 г. на сумеснай сэсіі зь нямецкімі цывільнымі і паліцыйнымі ўладамі, выкарыстаўшы ў якасьці доказаў вышэй прыведзеныя факты. Ён зьвярнуўся да нямецкіх уладаў з просьбай:
1) спыніць паленьне вёсак і рэпрэсіі супраць нявінных людзей;
2) стварыць умовы і рэальныя гарантыі бясьпекі ад рэпрэсіяў для асобаў, якія вярнуліся б зь лесу дадому;
3) склікаць сумесную беларуска-нямецкую камісію для распрацоўкі належных інструкцыяў па гэтым пытаньні і кантролю за іх выкананьнем.
Паводле сьведчаньня Калубовіча, былога чальца Камітэту даверу і ўдзельніка той сэсіі, пратэст і прапановы Камітэту ўсхвалявалі прысутных немцаў.
За сталамі кіраўнікоў службы бясьпекі й СД, а яшчэ болей — афіцэраў войскаў СС, ахоўнай паліцыі і жандармэрыі, узьнімаліся выкрыкі, гоман, пратэсты абурэньня. Калі інж. А. Русак скончыў свой рэфэрат і перадаў генэральнаму камісару Кубэ мэмарыял, выступіў ген. Цэнэр і спрабаваў апраўдаць карныя акцыі супраць вёсак. Аднак мы былі зьдзіўленыя, калі Кубэ, насуперак ген. Цэнэру, пачаў перад Радаю даверу апраўдвацца, заявіўшы, што ён у гэтым не вінаваты, што гэта робяць незалежныя ад яго СД і вайсковыя групы і што сам ён быццам бы скардзіўся на іх у Бэрлін.
Нашыя пабойваньні арышту Рады даверу ня спраўдзіліся. Праф. Іваноўскаму не прыйшлося чытаць Даклярацыі незалежнасьці, якая ляжала ў нутраной кішэні ягонага пінжака. Але даўжэйшы час нас не пакідала думка, што немцы яшчэ могуць з намі расправіцца. Мы не выключалі таксама мажлівасьці, што органы СД і СС не даруюць таксама і В. Кубэ.[114]
У жніўні 1943 г., хутчэй за ўсё пад канец месяца, Кубэ выслаў да Лёзэ наступны, на гэты раз самы падрабязны свой рапарт, дзе прывёў супрацьлеглыя мэтады акупацыі ў Беларусі і канфлікт цывільных і паліцыйных уладаў, які ўлетку 1943 г. перайшоў у найвастрэйшую сваю фазу. Адначасова гэта быў апошні погляд Кубэ на дадзеную справу, і таму варта прывесьці шырэйшыя яго фрагмэнты, якія вымоўна сьведчаць самі за сябе:
…Гэта — вынік псыхалягічных памылак, што дапускаюць з насельніцтвам у часе паліцыйных акцыяў атрады, якія іх праводзяць. Фатальную ролю адыгрывае тут асабліва імя Дырлевангера, бо гэты чалавек падчас сваёй няшчаднай карнай экспэдыцыі (Vernichtungsfeldzug) супраць мірнага насельніцтва сьвядома не прымае пад увагу аніякіх палітычных неабходнасьцяў. Побач з тым мэтады Трыццацігадовай вайны стасуюцца часта так, што сьцьверджаньні нямецкай цывільнай адміністрацыі пра жаданае супрацоўніцтва зь беларускім народам гучаць як мана. Масавыя расстрэлы або паленьне жанок і дзяцей ня маюць нічога супольнага з гуманным правядзеньнем вайны. Колькасьць вёсак, зьнішчаных у часе вялікіх паліцыйных апэрацыяў, перавышае колькасьць вёсак, спаленых партызанамі. Натуральна, для паленьня вёсак заўсёды знойдуцца чыста тэхнічныя апраўданьні: паводле цяперашніх інструкцыяў, дастаткова, каб у нейкай вёсцы прагучала некалькі стрэлаў, каб выкарыстаць самыя жорсткія сродкі. Калі такімі мэтадамі дзейнічаць і надалей, няма чаго разьлічваць на ўтаймаваньне краю, нават калі сілы паліцыі павялічацца ў дзесяць разоў. Тэрыторыя паступова абязьлюдзее і для належнага гаспадараньня ў інтарэсах нямецкага Райху амаль цалкам будзе страчаная. Праект райхсфюрэра СС: эвакуацыя з усіх земляў, што знаходзяцца пад пагрозаю бандаў, вываз мужчын да Райху і наступнае разьвядзеньне на гэтых тэрыторыях кок-сагызу[115] — невыканальны. На думку сельскагаспадарчых экспэртаў, менавіта гэтая расьліна патрабуе асабліва пільнага догляду. Дзеці і старыя кабеты самі ня ўправяцца з палямі кок-сагызу…
Карныя апэрацыі часам ператвараюцца ў крывавыя оргіі, і гэта ня толькі падрывае давер насельніцтва да нямецкага кіраўніцтва, але перш за ўсё адбірае ўпэўненасьць у прыхільных да нас беларусаў, якія з намі супрацоўнічаюць: у некаторых выпадках яны трапляюць у поўную залежнасьць ад самаўладзтва якога-небудзь камандзіра паліцыі ці СС…
На працягу астатніх дзесяці дзён усё множыліся і множыліся скаргі і просьбы ад розных мясцовых і нямецкіх установаў аб дапамозе супраць сьляпой лютасьці, зь якой дзейнічаюць нямецкія паліцыйныя часьці, якія ў павеце Р., у апошні час — і ў павеце М. палілі вёскі, бессэнсоўна расстрэльвалі жывёлу, маўляў, жывая трапіць у рукі партызанаў. Эвакуацыю праводзяць прыблізна так: зь сям’і забіраюць бацькоў, а 3-х, 4-х або 5-гадовыя малыя дзеці пакідаюцца на волю ўласнага лёсу…
Пасьля вялікай апэрацыі «Котбус» у траўні-чэрвені гэтага году сьледам за выхадам паліцыі партызаны зноў цалкам апанавалі абшар, здабыты паліцыйнымі сіламі. Зноў адбудоўваюцца колішнія лётнішчы, і сытуацыя робіцца цалкам тая ж самая, што і перад акцыяй «Котбус»… Такія самыя назіраньні насоўваюцца і ў ваколіцах Леніна, і ў Ганцавіцкай, і ў Слуцкай акругах на поўдні Генэральнай акругі. Тут таксама ў лютым — сакавіку прайшла вялікая апэрацыя, у выніку якой загінула 11 000 чалавек (у апэрацыі «Котбус» — больш за 13 000). Тым часам савецкая рэспубліка «Ленін» цалкам адбудавана нанова. Саветы працягваюць вярбоўку на тэрыторыі цывільнай адміністрацыі, на нашых палёх жнуць чырвонаармейскія жніўныя атрады…
Ува ўсіх гэтых справах ня будзе ніякіх зьменаў, калі палітычнае кіраўніцтва ўсходніх земляў на тэрыторыях, што перадаў яму фюрэр, не атрымае безумоўнага права кіраваць паліцыяй і Вэрмахтам. Дагэтуль — апроч абяцаньняў, у якія ня верыць ужо ніхто, — мы практычна не даем нічога народам Усходу; пакуль мэтады нашай барацьбы з партызаншчынай будуць біць у нявіннае насельніцтва горш за самую партызанскую навалу, пакуль будуць расстрэльваць дзяцей і жанок, датуль усе гэтыя ўчынкі будуць вісець на рахунку ОМi, райхскамісараў і генэральных камісараў. Роўным чынам, усе добразычлівыя распараджэньні міністра акупаваных усходніх земляў у галіне прыватызацыі зямельных уладаньняў, культуры і г. д. застануцца на паперы да той пары, пакуль нямецкія часьці ня будуць падпарадкоўвацца палітычным загадам, якія будзе выдаваць толькі міністар усходніх земляў.
112
ОТ — Ваенна-будаўнічая арганізацыя Тота.
113
Рапарт Кушаля да старшыні Рады даверу ад 6.8.1943 быў зьмешчаны цалкам у зборніку дакумэнтаў «Преступные цели — преступные средства» (Москва, 1968. С. 142). Тым часам у кнізе В. Раманоўскага «Саўдзельнікі ў злачынствах», выдадзенай у Менску, была зьмешчана толькі адпаведна падабраная частка гэтага рапарту (С. 146), каб падмацаваць сьцьверджаньне, што Кушаль «6 жніўня 1943 г. з захапленьнем даносіў кіраўніку т. зв. “рады даверу” пра крывавыя расправы над мясцовым насельніцтвам у мясьціне, дзе ён нарадзіўся» (С. 153). Справа ў тым, што Кушаль нарадзіўся ў Пяршаях, а ў суседняй вёсцы Доры загінулі яго браты, спаленыя разам з царквою, куды іх сагналі карнікі. З дапамогаю гэтай фальшыўкі Раманоўскі імкнуўся падаць свайго палітычнага праціўніка Кушаля ў найгоршым сьвятле.
114
Калубовіч, напэўна, памыліўся наконт Цэнэра, які ў ліпені 1942 г. быў адкліканы зь Менску і ў сувязі з гэтым пакінуў Беларусь. Напэўна, меліся на ўвазе або Готбэрг, або Корзэман.
115
Кок-сагыз — шматгадовая травяністая расліна роду Дзьмухавец, выкарыстоўвалася для вытворчасці каўчука. — Polochanin72