Թ Ու Խ Ճ Ա Յ Ը (Պատմվածք. Մանրաքանդակներ. Երկու վիպակ)

– Պուլիկը մինչև հիմա էլ պահում ենք,– ասում է Մարիամ մայրիկը։

– Հա, որ գեղ գար, կխնդրեր, որ ծեր մարդիկ իրա համար բաներ պատմեին, ինքը գրի կառներ, դիմացը փող կտար… մի անգամ էլ ես եմ մի լավ բան պատմել, հիմի չեմ հիշում ինչ, ինձ երկու մանեթ ա տվել… Մի անգամ էլ գնացի Թիֆլիս, մի տեղով անցնելիս, տեհա մեր գեղացի երկու մարդ գինի են խմում։ Ասացին Օհաննեսը հիվանդ ա, գնանք մոտը։ Գնացինք։ Ծանդր հիվանդ էր։ Դուռը բաց արինք, տեսանք սեղանը մոտեցրել ա, որ բռնի վեր կենա. Բռնել ա սեղանից, մի քիչ բարձրացել ա ու չի կարողանում շարժվել։ Մեզ որ տեսավ, շատ ուրախացավ։ ''Էդ ոնց ա եղել, որ Ռոստոմի խոտը էրվել ա'',– տխուր ասաց նա։ Միշտ էդպես կհետաքրքրվեր գեղացիների դարդովը։

Արևը բարձրացել, կանգնել է լեռների վրա։ Հնձած արտերի միջոցով գնում է նեղ ճանապարհ։ Գնում ենք ''Ծովեր''՝ Թումանյանի սիրած վայրերից մեկը։ ''Ծովերի'' մոտ, կանաչ խոտերին պառկած, Թումանյանը նայել է դեպի մաքուր երկինքը, ժամերով նայել է վերջալույսի վարդագույն ամպերին, հետևել է Չաթինդաղի գագաթին նստած թխպերի խաղին, նրանց դանդաղ-դանդաղ ընթացքին ու երազել… Լսել է ծղրիդի ճռռոցը ու երազել… ''Լսե՞լ եք էն թախծալի ճռռոցը, որ ծաղկի բուրմունքի, կանաչի ու թարմության հետ խառնված հոսում է գարնան դաշտերի վրայով… Գուցե էդ ժամանակ մի ծառի կամ թփի տակ պառկած խորասուզվել եք ջինջ կապույտ երկնքի խորության մեջ, մաքուր, թեթև երազների մեջ, իսկ չորս կողմերը համատարած ճըռռ… ճըռռ…''։

Արևից ծառերը երկար ստվեր էին գցել։

– Հրեն Ծովերը, – ասաց Արմենուհին, – շուտով այստեղ գրողների հանգստյան տուն կկառուցվի… 22 թվին Թումանյանը դիմել է, հիմա սկսում ենք շինարարությունը՝ մոտ 47 տարի հետո…Շատ գեղեցիկ հանգստավայր է լինելու։

Մենք հասնում ենք Ծովեր, նստում ենք ստվերախիտ ծառերի տակ։ Այստեղ, գուցե հենց այս ծառի տակ, որտեղ մենք ենք նստած, տիեզերական այս լռության մեջ, նստել է Թումանյանը, նստել են Իսահակյանը, Շիրվանզադեն, Վալերի Բրյուսովը, Տերյանը, Լեոն և մեր մյուս երախտավորները։ Ճարմանայի անհաջող ճակատամարտից հետո այստեղ է դադար առել Վարդան Մամիկոնյանը ու նորից համալրված, գարնան հեղեղի պես գնացել գրոհի։ Այստեղ, 1896 թվականին ընկերներով քեֆ է արել Ստեփան Շահումյանը։ Հետագայում Շահումյանը շատ է մտաբերել Հովհաննես Թումանյանի հետ անցկացրած պահերը, ջալալօղլեցի Սերգեյ Տեր-Գրիգորյանի աղջկան՝ Քեթևանին, որին բոլորը քնքշանքով Քեթո էին ասում, և նրա կրտսեր քրոջը՝ փոքրիկ Ելենային (Լելուշ)։ Շահումյանը նամակ է գրել իր սիրած աղջկան՝ Քեթոյին, խոսքը համեմելով Թումանյանից մեջբերած մի հատվածով՝ ''Ուր Չաթինդաղի…'', և ավելացրել է Թումանյանի ոգով.

''Եվ ուր վերջապես ապրում են երկու սիրելի քույրե

Քեթոն է մեկը, մյուսը՝ Լելուշ

Իրենց երկրի պես քաղցր ու անուշ''։

(Ի դեպ, Քեթոն՝ Ք. Տեր-Գրիգորյանը, հետագայում դարձավ մեծ հեղափոխականի՝ վտանգներով լեցուն կյանքի հավատարիմ ընկերուհին)։

Նստում, հանգստանում ենք կանաչ խոտերին։ Ծառերի ստվերները պառկել են լճի վրայով, և ջուրն այնպես վճիտ է…

Ես մտնում եմ անտառ ու խորանում եմ անտառի մեջ։ Մարցի անտառներն են։ Հաճարենինեի կատարները երկինք են հասնում։ Արևը դժվարությամբ է ընկնում անտառ և այնպես հով է, այնպես մութ ու խաղաղ…

Վեր է կացել են սարում

Մեր Չալանկը իր թևից.

Գնում է մութ անտառում,

Քաջ ախպերս ետևից։

Պարզ, հասարակ, ու էնքան պարզ ու հասարակ, որ թվում է նստես, դու էլ էդպես կգրես։ Բայց չէ, ինչքան պարզ ու էնքան էլ հանճարեղ է։

Զրնգում են նրանք խոր

Էն անտառում կուսական.

Ես կանչում եմ նորից նոր,

Ինձ թվում է, թե՝ կգան…

Զո՜ւր… վաղուց են, ախ, նրանք

Մեր սարերից գնացել.

Էդ զիլ ձեներն են մենակ Իմ ականջում մնացել…

Սուս… լռություն է. ոչ ձայն, ոչ ծպտուն. լռության մեջ թշշում է մթին անտառը։

Հետո մենք գնացինք նայելու Դիդը։ Գյուղի վերևի մասով էինք անցնում։ Մի ջինջ, սառն

առվակի վրայով անցնելիս, մեկն ասաց.

– Թումանյանը էստեղ լողացել ա։

Ակամայից կանգ առա, նայեցի ներքև վազող ջրերին։

– Այսինքն փոքր ժամանակ. գրած էլ ունի։

Էն առվակում կեսօրին

Երբ որ շոգից նեղանում

Գնում էինք լողանում…

– Էս առվակի մասին ա ասում։ Մարոն էլ հրեն էնտեղ ա թաղված։

Մեզ ցույց տվեցին հեռվում, մեն-մենակ կանգնած մի ծառ։

– Էնտեղ ա թաղված։ Հիշո՞ւմ եք.

Էն մենավոր ծառի տա

Փոս փորեցին մի խորին

Առանց ժամ ու պատարագ՝

Մեջը դրին Մարոյին։

– Մենավոր ծառը էն ա։

Դիդն արդեն մոտ էր։ Սա Թումանյանի ամենասիրած վայրն է. ''Հեյ գիդի հա… Ի՜նչ օրեր եմ անցկացրել փոքր ժամանակս էստեղ։ Երեխեքով հավաքվում էինք Դըդի դոշը՝ ուրց էինք քաղում, հասկերից պկու շինում, մեջքներիս վրա պառկում էինք ու ածում… ի՜նչ լավ էր… ''։ Իր կյանքի վերջին օրերին, Մոսկվայում, ծանր հիվանդ, Թումանյանը նորից անհուն կարոտով հիշել է Դիդը. ''Շատ էի ուզում, որ Դըդի ուսին լինեմ. էնտեղ եմ անցկացրել երեխա ժամանակիս լավ օրերը… Շատ եմ խաղացել էնտեղ, շա՜տ…''։ Թումանյանը նույնիսկ երգ ունի Դիդի մասին, որի խոսքն ու երաժշտությունը ինքը՝ մեծ բանաստեղծն է գրել։ Տուն-թանգարանում Արմենուհի Թումանյանը շատ չարչարվեց, բայց մագնիտաֆոնը չաշխատեց։

– Մագնիտաֆոնը շատ է հին, չի աշխատում, ուզո՞ւմ եք ես երգեմ ձեզ համար.

Ամպ ու հովերն անո՜ւշ-անո՜ւշ,-

Անցնում օրերն անո՜ւշ-անո՜ւշ,

Անջրայի՜ն, թեթևա՜սահ

Ամպ ու հովերն անո՜ւշ-անո՜ւշ։

Թախծոտ երգեց Արմենուհին։

Չկատարվեց Թումանյանի երազանքը։ Չկարողացավ վերջին անգամ տեսնել Դիդը, հրաժեշտ տալ Դիդին…

Դեռ պատանի, դեռ Ջալալօղլում, նա երազում էր տեսնել Եգիպտոսը ու երբ հեռանում էր Ջալալօղլուց, և ընկերները հրաժեշտի երգ էին երգում.

''Է՞ր հեռանա

Քո մայրենի աշխարհից…''

Նա գնում էր ու ասում.

– Ես ձեզ կտանեմ Եգիպտոս…

Եգիպտոս… Նա Ղարաբաղն անգամ չկարողացավ տեսնել. Լեոին խոստացել էր, իր բժիշկը ղարաբաղցի էր՝ ''մի շատ լավ, ազիզ տղա''՝ Գրիգոր Սուղյան, նրան էլ էր խոստացել ու չկարողացավ կատարել խոստումը, չկարողացավ անգամ Ալեքսանդրապոլ մեկնել՝ ''Անուշ'' օպերայի առաջին ներկայացմանը… Ժամանակ չուներ։ Մեծ հաշտարար էր, կյանքը վտանգի տակ դնելով, սպիտակ դրոշը ձեռքին, լեռներում ման էր գալիս. ''Ինչպես պիտի ծիծաղեք, երբ ինձ տեսնեք լեռներում, պատրոնդաշները գցած, զինված ոտից գլուխ, հարյուրավոր ձիավորներով ու ճերմակ դրոշակով''։ Հետո՝ ''…ամեն ջանք շարունակ գործ եմ դրել մեր գավառներում խաղաղություն պահպանելու… Եվ այսօր ես այնքան գոհ չեմ, որ գրականության մեջ մի որևէ բան եմ արել, որքան գոհ եմ, որ ակներև կարողացա իրար դեմ կանգնած ժողովուրդների սրերը պատյան դնել տալ''։ Եվ այսպիսի մարդու՝ Սարբոնի ու Պետերբուրգի համալսարաններն ավարտած երեք որդիներին բոլշևիկները տարան սիբիրներում կորցրին։

Դժբախտ դարում էր ծնվել, ժամանակ չուներ, և գրվելիք բանաստեղծություններն ու պատմվածքները դառնում էին նամակի պարզ ու հասարակ տողեր.

''…Վիշապի նման ձգվեց Կովկասի շղթան, Արևելքում պատռվեցին մութ ամպերը, փայլատակեց մի հրաշք ու իսկույն… կրկին ամեն բան ծածկվեց մի հսկայական վարագույրով ու մշուշով… Բայց այն ինչ հրաշք էր։ Այն Արևելքի ոսկե դռներն էին…''։

''Ես չեմ մոռանա այդ րոպեն. ոտներիս տակ, ներքև, պղտոր, մռնչալով, ոլորապտույտ անցնում է պատմական Հրազդանը…

Հրազդան, գետակդ իմ հայրենի,

Հրազդան, ջըրիկդ իմ անուշիկ…''

''Ղողանջում էին Էջմիածնի զանգերը-լայնածավալ հառաչանքի նման, ես երբեք այսքա

տխուր չեմ լսել Էջմիածնի զանգերի ձենը''։

''Ես աշխատում էի չնայել Արաքսին ու Մասիսին։ Բայց, այնուամենայնիվ, նայեցի մի անհասկանալի երկյուղով– Մասիսի գլուխն ծածկված էր ամպերի տակ.

Արաքսը ձեն չէր հանում– չէր պտտում

Ծանր ու խոր թշշում էր… ''։

Մենք բարձրանում ենք Դիդի կատարը։ Երևում են Չաթինդաղի, Պապաքարի, Դվալի, Լալվարի, Քոշաքարի, Ղարախաչի լեռները, Մոտկորի անտառներն ու Լոռու ձորերը։ ''Հեյ գիդի հա, մեր Լոռվա սարերը, ձորերը, անտառները…– մահվան մահիճին գամված ասել է նա,– մտքովս ինչպես գնացի հին ծանոթներիս մոտ, որ հիմի չկան, ինչպես եմ վերապրում անցած կյանքս՝ արդեն չքացած…''։ Երևի վերջին ժամերին նորից Դիդն է հիշել. ''Մարդ հիմի բարձր, շատ բարձր սարի վրա լինի''։ Մահը արդեն մոտ, շատ մոտ էր, իսկ նա երազում էր, երազում էր… ''Ախ, երանի ''Հազարան բլբուլս'' գրած լինեի, ի՞նչ լավ կլիներ''։ ''Ախ, մի վեր կենամ, ինչե՜ր կարելի է հրապարակել, ի՜նչ հնարավորություններ կան հիմա պարապելու, գրելու, բոլորը, բոլորը կա՝ առատ, լավ, իսկ ես… ես էս օրի եմ''։ ''Խանգարեցին, չթողեցին մարդ նստի, իրեն գործով կենա։ Ինչ եմ գրել մինչև հիմա, մի քանի տող բան, էն էլ վռազ, ոտի վրա''։ Ու նորից՝ ''Ախ, թե մի առողջանայի, դռներս պինդ եմ փակելու, որ էլ մարդ չթողնեմ ներս, նստելու եմ ու պարապելու և լավ եմ պարապելու''։ ''Գարունքի հետ հենց աչքերս բացվեն, ինչեր եմ թափելու, հեքիաթների, լեգենդների հեղեղ…''։ ''Շատ բեդովլաթ ժառանգ դուրս եկա։ Լոռին ինձ ահագին կապիտալ էր տվել, ծախսեցի, փուչ արի։ Ինչպես շռայլեցի, բոլորը կորցրի…''։