Страница 26 из 95
— Куды? А я кажу:
— Дзеці, ці ж я ад вас куды ўцяку? Вас столькі, якая маса сядзіць, а я адна, ды вы думаеце, што я ўцяку. Дайце мне вады.
Яны мяне прапусцілі, я вады глынула і зноў на гэтым месцы села пайшла. Сяджу, чакаю смерці… Тут адзін чалавек з нашай вёскі прыбег і кажа:
— Ідзі на сход. Выклікаюць аддзельна партызанскія сем'і.
Я скарэй, гэта, на сябе паўшубачак і ў дзверы. Так і бяжыць гэты напроціў — гэты, што быў начальнік.
— А куды? — гаворыць.
А другі яму гергануў па-нямецку, што «ў групу».
Як ён мяне пусціў, дык я пайшла да гэтае суседкі — хоць з дзеўчынай сваёю развітаюся пайду. Ды кажу:
— Надзька, дачушка мая! Мяне заб'юць, а ты хавайсядзе!.. (Плача.)
Я выходжу з іхняй хаты. Як мяне што пхнула — я ўвайшла ў каморку, і там лескі на гору, дык я туды. Думаю: не хочацца ж пападацца ў рукі, каб мяне забілі, ды дзіця маё будзе бачыць мяне… Залезла я на гору, у куток, ды сяджу сагнуўшыся. Холадна, я пачці голая…
Ужо мяне шукаюць: пытаюцца ў таго хазяіна, дзе гэта Кузьміч Агата… А ён сказаў, што яна пайшла па вёсцы.
А потым узлазіць гэтая хазяйка:
— Ідзі адгэтуль, бо цераз цябе і нам будзе… Я прашуся:
— Сястрыца, галубка родная, дай мне пасядзець, пакуль яны ад'едуць… Ты скажы, што не бачыла, няма мяне нідзе…
Злезла яна, скрушылася[9]. Я думаю: зарыюся ў скрыню аўса, што там стаяла. Улезла ў авёс, легла, на сябе нагрэбла… Холадна мне, бярэ… Усё роўна змерзну… Хай лепш заб'юць. Вылезла і зноў сяджу.
Ну, і рашылася я выйсці і пайсці сярод вуліцы ў той канец. Думаю: мяне ж гэтыя немцы не знаюць.
Пайшла я туды, дзе мая дачка замужам была, у яе маленькі радзіўся, два месяцы… не, два тыдні. I муж яе быў у партызанах, а яна хавалася. У чужой хаце хавалася. Я папрасілася да іх у гумно, дык гаспадыня кажа:
— Ідзі сабе, хавайся. Я ж не шкадую вам. Заб'юць, то я нявінна буду, а не заб'юць, то ваша шчасце.
Тут яна мяне пусціла ў гэты сарай, мая дачка дала мне адзеяла, у тым сараі саломы многа было, бо там складалася многа людзей, — я залезла, выскубла ад дзвярэй задніх, залезла ў самую сярэдзіну, у яму, і сяджу гэтак во.
Бяжыць ка мне маёй дачкі залоўка.
— Цётачка, я да вас!
— Ідзі, — кажу, — удзвёх весялей будзе і цяплей.
Яна ўз'ехала там на мяне, у тую самую яму, і мы ўдзвёх сядзелі. I гэты дзень, і ноч, і зноў дзень…
Прыйшла хазяйка гэтага сарая, прынесла кумпяк. Мы кажам:
— Што там чутно? Прынясі нам хоць па кроплі вады! Мы тут сасмаглі.
Дык яна кажа:
— Ой, мае галубкі, я вось у печы падпалю, дык я вам прынясу чаго-небудзь цёплага.
— А што там чутно? А яна кажа:
— Ходзяць па хатах, ваеннага адзення шукаюць. Дык у мяне, калі будуць шукаць, забяруць гэтае мяса, а што я есці буду.
Яна ўдава была. I вось прынесла хаваць сцягно тое. Гэта цётка тае дзяўчыны, што сядзела разам са мной.
I не ідзе яна…
А дзеўчына кажа:
— Пайду я, дык разарву там яе. Ужо вады кроплю пашкадавала. Сасмаглі мы ўканец…
А я кажу:
— Не ідзі, бо, можа, там што случылася. Пачакаем, тады мы ўжо, можа, як-небудзь.
I ўсё страляюць з кулямёта: та-та-тах! та-та-тах!.. Ужо і відно, ужо і сонейка. А мы нічога не знаем. Я кажу:
— Разгарнем гэтую салому ды праз шчыліну паглядзем, што робіцца на свеце.
Прадралі — дык ужо гарыць! Каровы гоняць, каровы равуць… Я кажу:
— Усё ўжо! Няма ўжо маіх ні дзяцей… ні гаспадара — нікога… (Плача.) Асталася я адна. Што мне рабіць? — кажу.
А после што?.. Там у гэтым гумне кабыла стаяла. Дык яна ні піла, ні ела. Іржэ!.. Як пачне біць капытамі! Чуствуя, што на свеце робіцца… I яны прышлі, пачулі. Многа іх. Гер-гер, гер-гер… Адвязалі гэтую кабылу, падпалілі салому і пайшлі. Туп-туп, туп-туп — кабыла пайшла, і яны пайшлі…
А ўжо ў гэтым сараі — ж-ж-ж-ж! — салома гэтая ажно гудзе. Я гавару:
— Што ж нам рабіць? Уставайма ды як-небудзь выбіраймася.
А тут уперадзе гарыць. Ззаду яшчэ не гарыць. I мы там ззадзі сядзімо. Яна кажа:
— Мы будзем гарэць. Пакуль мы дойдзем, будзе вельмі больна. Давайма вылазіць!
Вылезла яна. А там шчыт. Я гавару:
— Бі нагой, можа, дошку адаб'еш.
Яна б'е, а страшна, каб не пачулі. Ніяк не адаб'еш нагою.
— Нічога мы не зробім, — гаворыць яна. — Давайце цераз агонь!..
Яна малодшая ды, вядома, яшчэ здароўшая… (Плача.) I нічога няма ў яе, — вядома, дзеўчына. Як пусцілася яна цераз агонь, узялося ўсё на ёй, і хустка, і ўсё, а яна ўкацілася ў снег — патухла!..
А я гавару:
— Госпадзі, пранясі хоць мяне! I мне ж не хочацца пагібаць!..
Я ўзяла паўшубачкам накрылася, пабегла! Папякла рукі… (Плача.) Уцякла цераз агонь. Скарэй тожа ў снег…
Паляжалі мы там, паляжалі. Чуствуемо, што яшчэ жывыя. Глядзімо — яшчэ яны тут, зладзеі гэтыя, усё роўнапаб'юць…
Ляжалі мы, ажно звечарэла. А ноч відная, мароз. Пачалі мы паўзці. Яна ўперад, а я за ёю… А тут у нас клуб стаяў. Дык яны пулямёта яшчэ з клуба не знялі. Як згледзелі нас, што мы паўзём, дык з пулямёта па нас — тэ-тэ-тэ!.. А пулі свішчуць! Перастане страляць, мы апяць паўзём, як тыя салдаты. А яны зноў па нас. З калень кроў ідзе, з рук кроў ідзе. Памерзлі. Без рукавіц. Зіма. Снегу тады многа было…
— Госпадзі, хоць бы які-небудзь куст!.. Канец нам скора… Выпаўзлі мы ў канец сяла.
— Давай, — кажу я, — стоячы пойдзем.
Усталі, пабраліся за рукі і пайшлі. I кроў ідзе, і мерзне гэтая боль…
Пайшлі мы на пасёлак, зайшлі ў адну хату. Дзе ж мая сям'я? Ні дзяцей няма, нічога — пагарэла ўсё!.. Я назад у агонь, а яны мяне не пускаюць. Нашто ж я жыць буду адна!..
Вот мяне не пусцілі. Я сяджу на печы. Боль невынасімы. Плачу.
А потым — мой ідзе! Дзякуй богу міламу, што хаця ён застаўся!..
Шкада ж дзяцей усіх: а дзе ж Фаня з дзіцем, а дзе ж Надзька? (Плача.) А Толік дзе мой?.. Забілі хлопца, забілі дзеўчыну, семнаццаць год, гэтакую красавіцу… (Плача.) Не магу расказаць вам… На жызню я выбралася. Няхай бы лепш я пагібла!..»
Расказваючы, бабуля Агата раз-поразу нервова стукала то кулакамі, то далоньмі па стале. Калі мы папрасілі не псаваць такім чынам магнітафонны запіс расказу, яна паслухалася і потым ужо ляпала рукамі на прыполе, раздзельна, а то і злажыўшы іх, як на малітву.
Дзед слухаў яе, час ад часу згодна ківаў галавою, а слёзы то выціраў, то забываўся пра іх…
Калі ж бабуля дайшла да таго моманту, дзе ёй трэба было ў гумне кінуцца цераз полымя, яна заламала рукі над галавой і з выгукам «Госпадзі!» разрыдалася. Іван Трафімавіч таксама тузануўся ад плачу, ужо не толькі нямоглы, але амаль па-дзіцячы безабаронны.
«…А дачка мая з дзіцем у лес уцякла, — сказала бабуля, сяк-так пераходзячы на спакой. — Адзін сынок застаўся… Вярнуўся ранены тады. Лячыла я яму тую нагу, купала ў зёлках і цалавала ад радасці, што засталося ў хаце хоць адно дзіця…»
Мужчыны
У мазырскай вёсцы Касцюковічы, дзе мірных, безабаронных людзей знішчалі «тэхнічна» — душагубкамі, мужчын аддзялілі на вуліцы ад жанчын, дзяцей пакінуўшы з жанчынамі. Адзін хлапчук ад маці кінуўся да бацькі… Карнік схапіў малога за руку і хацеў яго кінуць у калодзеж. I вось бацька, Сафрон Каменскі, — ад плота, дзе стаялі мужчыны, — ірвануўся да карніка, паспеў ударыць яго і нават самога ў калодзеж укінуць.
Аднавяскоўцаў, што самі бачылі гэты выпадак, нікога не засталося. Пра гэта пасля вайны, на судзе, расказваў выкрыты паліцай. Па наваколлі пайшла легенда пра бацькаву горкую мужнасць…
Прадаўшчыца аднаго са слуцкіх магазінаў Зоня Багдановіч, расказваючы пра трагедыю сваёй роднай вёсачкі Гандарэва, успомніла, між іншым, і такое:
«…Янік Аліноўскі з сынам неслі цэбар, каню сечку даваць, а ішлі гэтыя немцы… I немец сына застрэліў, а Янік выхваціў з-за пояса тапор і забіў гэтага немца.