Сёння і памяць

Няхай сабе і не лепш, аднак праз паўгода кніга мая нарэшце выйшла, Якуб яшчэ ўсё служыў у Германіі, Валянцін трэці, месяц ляжаў у бальніцы, я часта наведваў яго, і быў сярод тых дзён адзін, калі я прыйшоў да яго са сваёй вялікай радасцю. Не буду прыдумваць гэтага дня, чамусьці не памятаю яго; цяпер, калі пішу гэта, на думку ўзышло іншае: той справядлівы боль, які Валянцін па сваёй мудрай дабраце схаваў у хворым сэрцы, прыкрыўшы той боль маёю радасцю, верыцца — шчырай. Першая кніга яго вершаў, у пераважнай большасці турэмных, яшчэ ўсё «рэдагавалася». Востра, справядліва пакрытыкаваўшы ў друку аднаго з тых, хто мог гэтую кнігу выдаць своечасова, а мог і адцягнуць выхад яе па колькі яго душачцы жадалася, Таўлай быў асуджаны на чаканне. Не дачакаўся...

Калі яго не стала, мы з Якубам, які неўзабаве дэмабілізаваўся, кожны па-свойму, але падобна адчувалі яго адсутнасць, і нас пацягнула аднаго да аднаго цераз гэты балючы, а потым сумны пралом.

Гавару я гэта, вядома, ад сябе і пра сябе, але ж і Якуб неаднойчы даваў то менш, то больш выразныя доказы, што наша набліжэнне патрэбна і яму. Праяўлялася гэта і ў друку. Складаючы яго кнігу, я адчуваў зразумелае ваганне — даваць ці не даваць тое, што ён некалькі разоў пісаў пра мяне: і хацелася даць, і няёмка было. Спыніўся на кампрамісе: даў толькі адзін «юбілейны» артыкул, як здалося, больш стрыманы. Іншае засталося ў газетных выразках. А сёе-тое проста помніцца.

Пішу гэта ў студзені восемдзесят чацвёртага. Ідзе ўжо трэці год нашай разлукі, а мне яшчэ ўсё бывае балюча, калі выпадкова ці наўмысна сустрэнуся з яго фотаздымкам, асобным ці групавым, дзе і я...

Кнігу яго сустрэлі добра, і ў друку ёсць пра гэта, і ў пісьмах, атрыманых мною, і ў вусных ацэнках. Аповесць выдадзена і ў рускім перакладзе. Помнік, след у жыцці... Актыўны прыхільнік роднай літаратуры, Якубаў сябар, падобны да яго вясёлай, сціплай высакароднасцю, Вячаслаў Ляшковіч, дырэктар мінскага абласнога краязнаўчага музея, знайшоў на адным з узлескаў маляўнічай Маладзечаншчыны магутна-прыгожы, спрадвечны валун — яшчэ адзін помнік нашаму незабыўнаму.

А ён усё ўсміхаецца — на здымках, у памяці...

Сваім уменнем ці, лепш, унутранай патрэбай добрых, вясёлых кантактаў з людзьмі ён быў падобны да майго брата Міхася. Той мог часамі і так: надысці ў кампаніі да кагосьці малазнаёмага, а то і не знаёмага зусім, паздароўкацца з чалавекам, з выгляду нейкім панурым, сумным або нясмелым, і спытацца: «Ты што, браток, унурыўся? Век жа воўкам не пражывеш. Ты весялей не можаш?..» Нейкім чынам і да свавольства, ледзь не да блазенскага хуліганства даходзіла — у жаданні падысці да кагосьці аж лішне важнага, да вяльможы ці да свяцейшасці, цапнуць яго за найбольш нечаканае месца і сказаць: «Здароў!», адным такім разрадам спусціўшы надзьмутасць да яе чалавечай, голенькай ды босенькай нявіннасці.

Да такога ні ў аднаго, ні ў другога з іх, вядома ж, не даходзіла: от, весела ўяўлялася.

Успамінаюцца вясёлыя выпадкі ў нашым сужыцці, Якубаў смех, да самай старасці — нехта сказаў бы — «блазенскі».

Светла помніцца наша першае сумеснае падарожжа, з Баранавіч, дзе яны з Аняй нейкі час жылі пасля яго дэмабілізацыі, на Слонімшчыну, у яго з Валянцінам родныя мясціны. Там Якуб пазнаёміў мяне са сваёй старэнькай, але нястомнай, мудра-вясёлай мамай, з братам Іванам, які таксама нядаўна вярнуўся, з сябрамі па ўсім раёне, у многіх вёсках, дзе мы пабывалі, у асноўным пехатой. Мы гутарылі, многа і адразу шчыра, і ў вагоне, і ходзячы, і на спачыне, часта смяяліся, убачыўшы штосьці вясёлае або прыгадаўшы. Тады я і падумаў упершыню, што гэта ён ад маці, жыццё якое было вельмі нялёгкім, узяў і панёс, як чароўны агеньчык, і смех, і песні, і захапленне ўсім прыгожым, чалавечным.

Калі Якуб і Аня перабраліся на працу ў Мінск, наша сяброўства стала сямейным, сустрэчы часцейшымі, сумесныя паездкі таксама. Сяды-тады мы ў сааўтарстве выступалі з Якубам у друку.

У верасні пяцьдзесят чацвёртага мы тыдні два працавалі разам у Маскве, на толькі што адкрытай сельскагаспадарчай выстаўцы, ён як штатны газетчык, а я добраахвотным спецкарэспандэнтам. Добраахвотнасць патрабуе агаворкі. Мяне тады жорстка раскрытыкавалі за часопісны варыянт адной аповесці, і Якубу захацелася праветрыць, супакоіць аўтара, пра што, вядома, адкрыта не гаварылася. Работы было шмат. ён умеў і любіў працаваць, а я ўжо не адставаў ад яго. Аднак амаль штодня, а то і штодня мы знаходзілі хвілінку, каб заглянуць у павільён тэхнічных культур. Там на сцяне, вянчаючы адпаведную экспазіцыю, вісеў вялізны фотапартрэт Героя працы па маку. Сын сонечнай рэспублікі з неверагодна шырокай, звышрэкордна ўпасвенай «ражкай», ён усміхаўся шчасцю свайму так прастадушна-радасна, што, гледзячы па яго, і самому хацелася рагатаць. Калі ж каму-небудзь слова «ражка» здасца абразлівым, дык мояша засланіцца і народам. Гэта адзін наш малады, талковы старшыня калгаса сказаў, спыніўшыся перад тым партрэтам: «Во, і па маку можна якую ражку паесці!..» Якуб назваў таго героя макацёрам, разумеючы тут не толькі пасудзіну, у якой труць мак, але і таго, хто трэ, і любіць, чаго добрага, не-не дый аблізаць уквэцанае ў «опіум», салодкае качалка. Набегаемся, стомімся ад сустрэч, хоць не заўсёды цікавых, але патрэбных, ад інтэрв'ю высокіх і яшчэ вышэйшых, ад спешнай рэпарцёрскай пісаніны, а тады ўжо, нарэшце, зірнём адзін на аднаго і, нібы ўздыхнуўшы з палёгкай, хтосьці скажа: «Да макацёра!» — як лозунг на аздараўленне. І той вітаў нас сваёй непераможнай па абаяльнасці, шыракаротай усмешкай.

У застоллі Якуб, заўсёды культурна стрыманы ў спажыванні «і гушчы, і рэдкасці», быў молада, хмельна вясёлы. Любіў спяваць. Помніцца адна з папулярных у пачатку пяцідзесятых гадоў песень на словы Ісакоўскага: «Лучше нету того цвету». У лёгкай, прыемнай мелодыі — як найбольш адпаведныя словы, якіх, здаецца, ні замяніць, ні месцамі пераставіць.

...Вся душа моя пылает,

вся душа моя поет,—

дружна вядзе кампанія, а наш Якуб, замест «души», якая «поет», на хаду хапае радок з наступнага куплета і выводзіць:

Вся душа моя пылает,

хоть иголки собирай!..

І песню абрывае рогат, у найстарэйшага — наймаладзейшы.

Што ж, маладосць, і ў сорак яшчэ маладосць, якая з-за турмаў ды з-за вайны так апазнілася. Ды справа не толькі ў гэтым.

Гадоў праз дваццаць пасля таго «маку» ды тых «іголак», калі мы ўтрох з Алесем Адамовічам адпачывалі (і працавалі трохі) у Друскеніках, Якуб быў на сёмым дзесятку. Нястомны хадун і лыжнік, любіў ён і кампанію. За адным з намі сталом сядзела ціхая, інтэлігентная маладзічка, якою мы дружна, неназойліва апекаваліся. За іншымі сталамі сядзелі, таксама ўперамежку, жанчыны, мужчыны рознага ўзросту і розных прафесій, тут нібы адмовіўшыся ад іх, на час аб'яднаўшыся ў свабодзе памаладзелага адпачынку. Неяк марозным ранкам мы схадзілі на рынак і там, між іншым, Якуб купіў слоічак хрэну. З гэтым слоічкам у абед, пачаставаўшы свой стол, ён пайшоў па бліжэйшых, як быццам нікога там не падзяляючы на суседзяў і суседачак. Толькі як быццам, бо да першай накіраваўся за трэці стол. Адтуль мы часта чулі вясёлы голас і смех, бачылі і галоўную весялуху, румяную, блакітнавокую ды бойкую русявачку. З гэтага пачалося знаёмства, якое спакваля і лёгка, хораша перайшло ў сяброўства. Калі яна, Галя, ад'язджала, мы ўжо праводзілі яе па вакзал, потым аднойчы, у Мінску, зноў жа ўтрох, сустракаліся ў кафэ, тады ўдвух з Якубам былі ў яе дома, у прыемнай, дружнай сям'і, з двума сыночкамі, з любімым мужам, з нейкай сваяцкай утульнасцю. У гэтай дружбе мы з Адамовічам былі не галоўнымі, любаваліся ёю, ведаючы, як яна патрэбна Якубу, калі не па-дзедаў- ску, дык па-бацькоўску. Бачу, як яна, наша слаўная беларуская Галя, плакала, калі Якуб Герасімавіч памёр. Цяпер мы з ёю час ад часу перазвоньваемся, і ўсе размовы нашы не бываюць без яго.