Страница 112 из 136
Малая стаяла ўжо ў новай сукеначцы. I прычасаная. З усмешкай, за якую ім даруецца ўсё. Яе «а во!» якраз i значыла: «Глядзі, якая я, любуйся!»
Спачатку мне прыгадалася народнае, мужчынскае: «Во, браце, бабскае насенне!» А потым я гэтую ўсмешку малое — ад мамы, ад бабулі — міжволі, жудасна перанёс туды, пад бярозы.
Дзе такі самы, як яна, Іван.
1975
ПОЛЫМЯ
Над рэчкай на лясной паляне — вогнішча. Рыбацкае, у летнім прыцемку.
Хлопчык, які не хоча спаць, сваёю радасцю напамінае мне маю былую чысціню дзіцячага захаплення агнём — такім раскошным відовішчам, такою таямнічай з'явай.
Туды, у тыя даўнія адчуванні, мне ўжо цяпер свабодна не прайсці: свабодзе перашкаджае нядаўні ўспамін.
…Дзяўчына выкручвае з калодзежа ваду. Калодзеж прытаіўся пад буйным вішняком. Ад белых пялёсткаў вясною i пажаўцелага лісту ўвосень ваду ў сцюдзёным прадонні ахоўвае круглая драўляная будачка з дзверцамі. Дзяўчына круціць спраўную корбу лёгка. Толькі ледзь-ледзь, рытмічна падрыгваюць пад квяцістай кофтачкай яе пяшчотныя плечы i грудзі ды прынапружваецца поўная, высока загарэлая рука. Дзяўчына маладзенькая, румяная i незвычайна, «не па-сучаснаму» сарамлівая.
— Тата i мама ў хаце.
І больш ні слова. Што ж, нам толькі бацька яе i трэба.
Немалады мужчына расказвае.
Звычайнае: кал i прыйшлі яны — ён не мог не пайсці. Яны — гэта фашисты, а ён — савецкі партызан. Па-салдацку, не на жыццё, а на смерць. A ў ix было многа зусім не салдацкай подласці. Яны спалілі яго дом, а жонку i дзяцей нават не ў хаце спалілі, a ў хлеўчуку.
— Меншы, дванаццаць гадоў, быў тады з камандзірскім рэменем, — расказвае бацька. — І рэмень той не дагарэў. Так ён, мой хлопец, i ляжаў… з гэтым сваім гулянием у руцэ… A ў большага, на два гады старэйшага, у роце было поўна саломы. Душыўся ад агню, ад дыму… Я яе павыцягваў…
Бацька змаўкае, відаць, успомніўшы, што i ў чатырнаццаць гадоў — чалавек яшчэ ўсё дзіця.
— Ён не хацеў крычаць.
Гэта ўжо сказана як пра дарослага…
Мы заціхаем у горкім маўчанні.
На сцяне — партрэт жанчыны, былое жонкі гаспадара. Я пазнаю гэта па тым, што яна не адна на партрэце, а побач з ім, гаспадаром, у свой час маладым.
Пад гэтым парным партрэтам, на канапе сядзіць мажная, мілавідная жанчына, вельмі прыкметна маладзейшая за гаспадара. I не пытаючыся, можна здагадацца, што гэта яна нарадзіла яму дужую, сарамлівую дачку-красуню.
Іншых партрэтаў на сцяне няма. Хлопцы былі малыя, да Слуцка далекавата… А можа, проста згарэлі ix фота, не захаваліся, як маміна i татава, у сваякоў.
Мужчына доўга маўчыць. Па той, па тых. А гэтая, другая жонка, можа думаць… Не, гэта не яна — я за яе падумаў, што рэўнасці тут — няма. Ёсць толькі боль сястры i маці. I разуменне, хоць i нялёгкае яно, што тое i тых не заступіш сабой i дачкой, якая яна ні харошая…
Хлопчык каля начнога рыбацкага вогнішча рад i не хоча лажыцца. Шчабеча, падкідае ламачча і, зноў заварожаны, моўчкі глядзіць, як весялее полымя.
Я сам пакуль што не гару ў тым полымі,— я не магу такога да канца ўявіць. Гарыць той хлопец, з саломай у роце… Не, i другога я не забыўся, таго, які гарэў з «гулянием» у руцэ. Якраз яго i нагадаў мне наш, што радуецца каля вогнішча. Ды толькі ж той, з саломаю, што «не хацеў крычаць», як дарослы, ці проста душыўся ад дыму i агню, яшчэ ўсё як дзіця, — той мне здаўся цяпер, на момант, не толькі сынам, — i нейчым, i маім адразу, — але i мною самім…
Мне засталося толькі нема закрычаць у полым!. Не ў гэтым, каля якога мы цяпер стаім, a ў тым, з якога нельга было вырвацца — хоць пад кулі.
КАЛЫСКА
Старая маці сказала б: «Наўда якая — унучка ў яго. Няхай здарова гадуецца». Але i рада была б, вядома, хоць у яе гэта ўжо, як i праўнучка, не наўда, а дзесятая, палічыўшы ва ўсім нашым родзе. Была б…
…Прадвесне з апошнім, няшчодрым сёлета снегам. Сонца ўзыходзіць. У яркім святле за акном вагона — густая, вечная зеляніна ельніку ахоўнай паласы. A ў зеляніне гэтай — голенькія, стракатыя бярозкі. Нібы ў чарзе па таксама залёнае, толькі святлейшае.
А мне чамусьці ўспамінаецца стол на вялікім, ярка квяцістым дыване i светленькая, толькі што з цёплай калыскі, у кароткай кашульцы наша наўда. Яна смяецца i крычыць. Так жа нядаўна авалодала першай паўсотняй слоў, a ўжо загадвае:
— Дзед, па-ба-зя-лі!
Мы бегаем вакол стала, я не магу яе дагнаць, i гэта вельмі весела.
A хіба ж ёсць што-небудзь прыгажэйшае, чым галоўка соннага дзіцяці на белай падушцы нармальнага чалавечага маленства?..
…З дома, што на гары, з акна чацвёртага паверха відаць чыстае крымскае неба, пад небам — ціхае мора, а яшчэ ніжэй, пад акном, вострыя кіпарысныя верхавіны.
Выходжу i іду з гары па свежым ранішнім парку.
Малым уранні спіцца асабліва соладка. Ажно шкада часамі, калі такую ці такога нясуць або вядуць, цягнуць за ручку няшчасна-соннага ў яслі ці ў садок. Але ж i хораша гэта, што вось так рана, а яны ўжо тут, пад кіпарысамі ды кедрамі, каля кветак, на шорсткай i рэдкай паўднёвай траве. Малеча ўжо не сонная, у шчэбеце, што весела пераклікаецца з тым шчабятаннем ды ціньканнем, якога так шмат навокал, у духмянай зеляніне.
Адна працягнула да мяне маленькую далонь, на якой малюсенькі слімак.
— Во што знайшла! — паведаміла з радаснага дзіцячага сусвету.
Другая — яшчэ смялейшая. Распасцерла перада мною ручкі i праспявала ca смехам, які пакуль што ў вачах:
— А не пуш-чу, не пуш-чу!..
Прыйшлося падняць. Высока, вы-со-ка!
І яшчэ раз. Гэта, вядома ж, спадабалася. Іншым — за ёю — таксама. Пасля дзевятай прыйшлося проста ўцякаць.
І прыгадалася… Ну, тое самае, што i цяпер, у вагоне, гледзячы на стракатыя бярозкі ў першай чарзе па зялёнае.
…Чалавеку было тады толькі трынаццаць. У горадзе, прыгнечаным варожай акупацыяй, быў голад, i маці паслала яго ў вёску, да свае сястры. Кал i стралялі ўсіх, ён цудам уцалеў пад трупамі, толькі паранены. Потым гітлераўцы паехалі, а ён вылез з-пад забітых у цётчынай хаце і, акрываўлены, пайшоў — адзін на бязлюднай вуліцы.
Чалавеку сёння ўжо сорак чатыры. Сем год таму назад ён сведчыў на судзе супраць тых карнікаў, што не ўсе паўцякалі на Захад, доўга хаваліся на неабсяжных прасторах нашай краіны. Расказ чалавека запісаны ў пратаколе так:
«…Падлога ў доме была шчыльная, пафарбаваная, i калі я зайшоў у дом, то на падлозе было столькі крыві, што не было куды ступіць нагою. Забілі чалавек пятнаццаць-дваццаць у гэтым доме. У другі дом я не заходзіў, я толькі праз акно туды паглядзеў. Там, над трупамі на падлозе, яшчэ ўсё гайдалася калыска».
Я дадаю:
АКРАЕЦ І ЗБАНОК
Ноччу паехалі да сувязной.
Было крыху трывожна, бо ўчора нас там абстралялі. На гэты раз у вёску мы не ўязджалі, збочылі ўправа i спешыліся ў канцы поля, на пашы. Удвух з пяці, мы з Шурам пайшлі барознамі ў жыце, якое ўжо красавала.
Бліжэй да гумнаў, ходь так жа ціха было навокал, мы прыпыніліся i трошкі пашапталі. Далей трэба паўзці. Чаму паўзці? Я ўжо служыў у арміі, быў на фронце, i Шура, на шэсць гадоў маладзейшы, даверыўся мне, ці што… Дый не змаўляліся мы асабліва, а проста, відаць, па адчуванні ды прадчуванні, а то i ca страху нейкага не пайшлі, a папаўзлі да Валінага гумна. Дарогу загуменную перабеглі па адным, прыгнуўшыся, а тады, тулячыся да сцяны, пасля пад вішняком, зноў каля сцяны — дабраліся да хаты.
Шура спыніўся каля акна. Па маўкліваму праву на гэта, бо з Валяй у яго была не толькі сувязь партызанская. Я падышоў да брамкі i з-за шула яе, наставіўшы над нізкім плоцікам аўтамат, заціх у назіранні.
Шура падзюбаў чучкамі ў шыбу…
I іменна тады, нібы пачуўшы гэты асцярожны стук, у тым канцы вёскі, куды я глядзеў, чэркнула аўтамат ная чарга.