Страница 16 из 112
Такім чынам, як аб’яднальная ідэя і ўзор грамадзкага разьвіцьця камунізм ужо страціў сваё значэньне для Ўсходняй Эўропы. Ён перастаў быць інтэлектуальна прыцягальны як ідэя. Як узор ён дыскрэдытаваны нават сярод уладных элітаў. Гэтта насоўваюцца два істотныя пытаньні. Па-першае, як будзе адбывацца працэс дэмантажу існых камуністычных інстытуцыяў? Па-другое, ці прывядзе ён да ладу, роднаснага заходнім дэмакратыям, ці да нацыяналістычных дыктатураў?
Карціна, відаць, будзе вельмі неаднароднай. Амаль усе ўсходнеэўрапейскія дзяржавы будуць імкнуцца да больш цесных сувязяў з Заходняй Эўропай, прычым рэй у гэтым будуць весьці і надалей Вугоршчына і Польшча. Таксама выглядае праўдападобна, што гэтыя дзьве краіны захаваюць свой статус лідэраў у дэмантажы інстытуцыяў, накінутых Савецкім Саюзам. У абедзьвюх краінах узьнікненьне самастойнай грамадзянскай супольнасьці, якая здолее супрацьстаяць эфэктыўнаму кантролю камуністаў, будзе і надалей звужаць абсяг самадыі палітычнай улады і паскорыць аднаўленьне аўтэнтычнага палітычнага жыцьця. Таму абедзьве яны могуць дасягчы, перш як іншыя дзяржавы Ўсходняй Эўропы, прынцыповай памежнай лініі паміж абарончым, адступаючым, усё больш талерантным, аднак і надалей — у сэнсе палітычнай улады — манапалістычным камунізмам і аўтэнтычнай плюралістычнай дэмакратыяй і сапраўднай свабодай палітычнага выбару.
Пераступіць гэтую лінію будзе цяжка. Ніводны камуністычны рэжым ня здолеў мірна дагэтуль перайсьці гэтую нябачную мяжу. Вугоршчына — гэта найлепшы кандыдат да такога спакойнага пераходу. Яна невялікая і геапалітычна ня так істотная для Саветаў, а гэта, у сваю чаргу, азначае меншую імавернасьць таго, каб Масква наважылася на нейкае разбуральнае ўварваньне ў нутраное разьвіцьцё гэтай краіны. Яе палітычная эліта больш мудрая і пачуваецца троху больш бясьпечна, чымся ў Польшчы. Усё гэта магло б абумовіць паступовае ператварэньне ўзьнікаючай грамадзянскай супольнасьці ў Вугоршчыне ў палітычнае грамадзтва з выразна плюралістычнымі рысамі. У Польшчы, дарма што грамадзтва выяўляе там свае правы на палітычную свабоду з большай сілай, чымся ў Вугоршчыне, пэрспэктывы такога спакойнага пераходу такія ж імаверныя. Ужо само ўзмацненьне польскіх нацыянальных памкненьняў, а таксама аснавасяжная слабасьць камуністычнай улады дазваляе прыпушчаць, што пэўная фаза крызысу можа непарыўна суправаджаць агонію камунізму — хаця шмат што, відавочна, залежыць ад ціхай згоды Саветаў на гэты працэс.
Зь іншымі краінамі карціна можа быць больш складанай. Усходняя Нямеччына стала Прусіяй камунізму, дысцыплінаванай, не пазбаўленай матывацыі, прадуктыўнай. Такой яна можа заставацца досыць доўга, асабліва таму, што Заходняя Нямеччына шчодра прычыняецца да яе дабрабыту. Але іх посьпех будзе хутчэй абумоўлены самабытнай нацыянальнай і культурнай традыцыяй, чымся камунізмам як такім. Чэхаславаччына, напэўна, пойдзе за вугорска-польскім узорам, ліквідуючы інстытуцыі савецкага паходжаньня і навязваючы цясьнейшыя кантакты з Эўропай. Любыя працяглыя нутраныя закалоты ў Савецкім Саюзе выклікаюць ажыўленьне эмоцыяў, якія некалі далі штуршок Праскай Вясьне, запачаткоўваючы такім чынам новы пэрыяд палітычнага разьвіцьця. Румынія і Баўгарыя, напэўна, акажуцца аўтсайдэрамі, хаця і першая, і другая будуць ува ўсё большай ступені апэляваць да нацыяналістычных пасылаў пры вызначэньні сваёй нутраной палітыкі.
Характар савецкай рэакцыі на палітычныя перамены ўва Ўсходняй Эўропе сур’ёзна паўплывае на тэмпы і дыяпазон зьменаў у самім Савецкім Саюзе. Савецкі Саюз, які талерантна ставіцца да зьменаў ува Ўсходняй Эўропе, — гэта, найбольш верагодна, Савецкі Саюз, ублытаны ў доўгія, можа нават ілюзорныя, але напэўна бурлівыя пошукі сваёй уласнай перестройкі. Савецкі Саюз, які спрабуе сілай запыніць перамены ўва Ўсходняй Эўропе, можа быць Савецкім Саюзам, які прафануе і гамуе свае рэформы. Ня выключана, што фактычны канец гарбачоўскай перестройки можа аказацца цаной, якую давядзецца заплаціць за захаваньне нутраной імпэрыі. І ў выпадку актыўных захадаў для прылучэньня да большай Эўропы, і ў выпадку ўціску з боку Савецкага Саюзу Ўсходняя Эўропа будзе падрываць міжнародны прэстыж камунізму.
Адно ў Кітаі цяперашняе разьвіцьцё сытуацыі прадказвае аднаўленьне жыцьцёвай сілы камунізму. Але нават там справа ў рэшце рэшт можа аказацца не адназначнай. Як мы ўжо згадвалі, кітайскі рэжым мае большыя шанцы на посьпех, чымся на паразу пры сваіх цяперашніх намаганьнях, накіраваных на хуткае ўключэньне Кітаю ў квітнеючы рэгіён узьбярэжжа Ціхага Акіяну. Але гэтага ён дасягне дзякуючы палітычнай тактыцы, якая будзе мець усё менш супольнага з дактрынай марксізму-ленінізму і ўсё больш з эканамічна пасьпяховай палітыкай некаторых некамуністычных суседзяў Кітаю, якая прадугледжвае перанос націску на замежны гандаль як заруку разьвіцьця краіны. Гэты гандлёвы і тым самым неклясычны камунізм можа дасягаць высокіх паказьнікаў разьвіцьця, але на досыць нізкім узроўні ідэалягічнай артадоксіі. Любыя эканамічныя посьпехі Кітаю будуць аргумэнтам на карысьць далейшага адыходу ад дактрыны і паслужаць прыкладам іншым камуністычным дзяржавам, такім, як Віетнам або Паўночная Карэя — што яшчэ больш аслабіць вернасьць гэтай дактрыне.
З гэтага не вынікае, што няўдачы ў рэалізацыі кітайскіх эканамічных плянаў нейкім чынам ажывілі і зноў легітымізавалі б ідэалёгію. Наадварот, любая параза гэткага роду была б, безумоўна, ацэненая бальшынёй кітайцаў як чарговы довад, што эфэктыўныя вынікі ў эканоміцы немагчымыя пры квазікамуністычнай сыстэме і іх можна дасягчы адно дзякуючы поўнаму адыходу ад усіх традыцыйных марксісцка-ленінскіх абмежаваньняў палітычнай свабоды. Таму зь цягам часу палітычны вымер ператварэньняў будзе, відаць, адыгрываць усё большую ролю. Кітай амаль немінуча асуджаны на ўзрастаньне палітычнай напружанасьці.
У сутнасьці нельга ўявіць сабе доўгатрывалага разьвіцьця эканамічнага плюралізму безь зьяўленьня ў Кітаі грамадзянскай супольнасьці, якая ў рэшце рэшт пачне зьдзяйсьняць свае палітычныя заданьні. Гэта можа прывесьці да працяглай, патэнцыйна нават выбуханебясьпечнай канфрантацыі. Такім чынам, у пэўны момант эканамічны посьпех Кітаю мог бы стаць каталізатарам палітычнага крызысу, які, у сваю чаргу, нават паставіць пад пагрозу гэты посьпех. Кіраўнікі Кітаю ня могуць бясконца не лічыцца з фактам, што ў рэшце рэшт не існуе прамежкавага вязьма паміж цэнтралізаваным камунізмам і дэцэнтралізаваным, аўтаномным грамадзтвам.
Апрача існуючых камуністычных рэжымаў магчымасьці пашырэньня камунізму, ці то шляхам рэвалюцыі, ці то дзякуючы выбарам, падаюцца вельмі абмежаванымі. Разам з раздрабленьнем марксісцка-ленінскай ідэалёгіі ўзрастае магчымасьць таго, што рухаючай сілай рэвалюцыйнай дзейнасьці, асабліва ў Трэцім Сьвеце, будуць перадусім лякальныя пытаньні і дактрынальныя гібрыды, якія будуць аб’ядноўваць пэўныя элемэнты марксізму-ленінізму з больш лякалізаванымі крыніцамі ўзьдзеяньня на эмоцыі і інтэлекты. Зьзяючы шлях у Пэру і тэалёгія вызваленьня ў Лацінскай Амэрыцы даюць прыклады такога прыстасаваньня. Такія формы — асабліва прасякнутыя нейкім рэлігійным зьместам — могуць даць аб сабе знаць у тых частках сьвету, у якіх адчай і фрустрацыя прыводзяць да палітычных актаў гвалту.
Пэўныя элемэнты марксізму зь неабходнасьці будуць часткай усіх рудымэнтарных дактрын гвалтоўнай і прымусовай рэвалюцыі, а таксама хуткай перабудовы грамадзтва. Марксісцкі погляд на гісторыю — гэта частка інтэлектуальнай спадчыны нашага сьвету, і кожны радыкальны правадыр прысвойвае сабе, знарок або несьвядома, пэўныя марксісцкія ідэі ў сваім рэвалюцыйным маніфэсьце. Але гэтыя элемэнты ўжо ня будуць інтэгральнай сукупнасьцю, якая мусіць быць прынятай in toto. Марксізм-ленінізм страціў сваю гістарычную легітымацыю як усеабдымны догмат.
Больш за тое, нават у шэрагах камуністаў зьяўляецца выразная схільнасьць да пэўнага філязафічнага экумэнізму, што трошку нагадвае тое, што апошнімі часамі дзеецца ў рэлігійных арганізацыях. Добры прыклад такога «рэлятывізму» ў мысьленьні — узрастаючая тэндэнцыя савецкіх камэнтатараў да прызнаньня таго, што пабудова камунізму ў Савецкім Саюзе выклікала ідэалягічныя скрыўленьні, якія пазбаўляюць савецкі досьвед якой-колечы абавязковай для ўсіх сілы. Інтэлектуальны прагматызм і сынкрэтызм — гэта, можа, ахвотна прыманая прыкмета большай талерантнасьці, але ўвадначас гэта сыгнал узрастаючай дактрынальнай — або рэлігійнай — індыфэрэнтнасьці. Такая індыфэрэнтнасьць — першая фаза паступовага адмаўленьня ад найбольш істотных вераньняў. Яна немінуча цягне за сабой пераход ад абсалютызму да рэлятывізму, ад догматаў да звычных паглядаў. Гэты пераход і ёсьць агоніяй камунізму.