Койданава

Толькi на чыгуначны вакзал яна спазнiлася, цягнiк на Мiнск з гадзiну як ад'ехаў. Але ж мацi за сваё дзiця нi ў якай бойцы не адступiцца. I таму ў Мiнску Ядзя чакала цягнiка на пероне. А даехала яна ў сталiцу на спадарожных...

О, гэтыя спадарожныя машыны! Колькi разоў яны выратоўвалi нас!

А ў свой час дапамагалi яны i сем'ям Александровiчаў i Кiсялёў.

Увосень 1941 года, калi ўсе канчаткова зразумелi: распачатая вайна бальшавiкоў з фашыстамi зацягнецца надоўга, i было зусiм няясна, хто выйдзе з калатнечы ў пераможцы, цi то немцы, цi то расейцы, — вось тады каваль Ян i сталяр Вацлаў уцяклi з Архангельскай вобласцi i дабралiся на спадарожных машынах да сваякоў у горад на Дняпры. Маскалi спрабавалi ўтрымаць Магiлёў, але ўрэшце туды прыйшлi германцы. Фронт пасунуўся далей, а Кiсель з Александровiчамi знайшлi пабiты грузавiчок, адрамантавалi, пакiдалi ў кузаў транты i рушылi на захад. Грузавiчок, што працаваў не на бензiне, а на драўляных цурках, ледзь дапыхкаў да Мiнскага раёна, i кацёл трэснуў, заглух назаўсёды. Дзе пешкi, дзе на падводзе, а дзе на спадарожных дабiралiся сем'i ў сваю цiхую Рудзiцу. I дабралiся на радасць аднавяскоўцам, што больш як два гады пакутавалi без каваля i сталяра.

Новыя ўладары свету вярнулi Александровiчам i кузню, у якой так нiхто i не распалiў горн без гаспадара, i зямлю, i дом, дзе камсамольчыкi паспелi зладзiць клуб — знеслi перагародкi i паставiлi ў покуце сцэну. Сыплючы лаянку ў доўгiя падкручаныя вусы, рахманы каваль раскiдаў камсамольскую сцэну, парабiў наноў перагародкi, адрамантаваў сёе-тое з мэблi, паставiў новыя замкi, i сям'я зажыла цiха-мiрна i працавiта.

Яшчэ скажу, што Александровiчы i Кiсялi перад самай вайной паспелi параднiцца. Ядвiга, калi ганяла банкiра Глобуса, ужо мела намер пайсцi за Бронiка Кiсяля. Вяселля не рабiлi, Бронiк незаўважна перайшоў жыць да Ядзi, i ў iх нарадзiўся Вiцечка, толькi вось пражыло дзiця адно месяц i памерла ад запалення лёгкiх. Бронiк сам зрабiў труну i занёс пад пахаю на могiлкi.

А праз якi тыдзень у Ядвiгi ўкралi дачку. I звезла яе афiцэрава мацi, бо, як тлумачыла яна на мiнскiм пероне раз'юшанай нявестцы: "Ты ж, Ядзечка, жанчына зусiм маладая. Знайшла сабе роўнага мужчыну i жывi з iм. А дзецi ў вас яшчэ знойдуцца. Жыццё наперадзе. А ўнучку я i сама выгадую. Ёй у нашым Жылiхаве лепей будзе, чым у вашым Магiлёве. Яна ж толькi замiнаць будзе. Аддай Нiну мне..." Не аддала Ядвiга дачкi Нiны, вярнулася з ёю ў Магiлёў, а там новая бяда чакае: Бронiка забралi ў бальшавiцкае войска i пагналi на Фiнскi фронт.

I хай каму будзе за дзiва, але скажу, што праз сем месяцаў, ужо ў Рудзiцы, Ядвiга падаравала Нiне другога брата — Антона. З двума дзецьмi на руках Ядвiга перабралася ў Койданава, дзе на былым яўрэйскiм пляцы Кiсялi паставiлi дом.

Яўрэяў немцы выбiлi, дамы абрабавалi i спалiлi, i засталiся на ўскрайку мястэчка нiчыйныя сады i гароды. Кiсялям у якасцi кампенсацыi за "жыдоўска-бальшавiцкi, як пiсаў беларускi фашыст Ганько, тэрор" немцы прапанавалi абгарэлы сад разам з падмуркам, бо iхную сталярню камунiсты збяёдалi, а хату разабралi i распрадалi на дровы. "Каб яны ўчадзелi з тых дроў", — казала Маня, жонка старэйшага Кiсяля. Можа, яе праклёны i даляцелi з Магiлёва ў Койданава, бо яўрэяў i камунiстаў немцы пачалi страляць у першы дзень, як толькi прыйшлi.

Пэўна, яўрэi ведалi, як абыходзiцца немец з iхнымi суродзiчамi ў Польшчы, i вось знайшоўся адзiн хлопчык, вось i зняў ён са сцяны бацькаву паляўнiчую стрэльбу, залез на гарышча i праз маленькае акенца пальнуў у афiцэра вялiкай i непераможнай Германii. Стрэлiў, трапiў i забiў вайскоўца, якi вёў у Койданава цэлы атрад узброеных шарагоўцаў. Полымя тады ўсю вулiцу i выкацiла. Хлопчыка разам з сям'ёю i суседзямi пастралялi. I засталiся на ўскрайку мястэчка чорныя пляцы, якiя немцы пачалi раздаваць сялянам з навакольных вёсак.

Прыблiзна тое самае здарылася i ў Рудзiцы. Польскi партызан забiў, засек шабляю койданаўскага палiцыянта, якi прыйшоў да сваякоў на хрэсьбiны. Рудзiцкiя сяляне, зразумеўшы, чым гэты iнцыдэнт скончыцца, уцяклi: хто ў блiзкi лес, хто ў Койданава да сваякоў, а хто i ў Бакiнава да знаёмых. У вёсцы пазаставалiся толькi старыя. I калi наранiцу фашысты ачапiлi вёску, дык па ўсiх хатах назбiралi толькi дзевяць мужчын дый кабет з дзецьмi чалавек дваццаць. Старэйшаму Александровiчу, якi не захацеў кiнуць кузню, пашанцавала... У абозе, што прыйшоў у Рудзiцу з немцамi, знайшоўся знаёмы мужчына — каваля Яна ведалi далёка. Мужчына i рызыкнуў сказаць кавалю, каб той сеў на ягоны воз, нiбыта i ён абознiк. Толькi не ўседзеў Ян Александровiч на возе, калi немцы пачалi страляць у аднавяскоўцаў, ускочыў, крычаць пачаў, што няма сярод людзей польскiх партызанаў, лаяўся, нават бiцца да салдат кiнуўся. Збiлi старога каваля, зацягнулi ў гумно, дзе на гнiлой саломе ўжо ляжалi пастраляныя мужчыны, зачынiлi гумно i падпалiлi. Ян апрытомнеў, спрабаваў ратавацца, зашыўся пад нябожчыкаў, пад гнiлую салому... Ён i не згарэў, ён задыхнуўся ў куродыме. Пахавалi яго разам з астатнiмi пакутнiкамi на могiлках, у брацкай магiле, на беразе цёмнай ад торфу рэчкi Рудзiцы. Пасля пажару вёска адбудавалася толькi напалову, большасць сем'яў перабралася ў Койданава на яўрэйскiя гароды, чаго-чаго, а iх у мястэчку яшчэ хапала.

Пахаваўшы бацьку, Ядзя два доўгiя, як дарога з Магiлёва, гады чакала Бронiка. А каб неяк пракармiць дзяцей, пачала браць замовы на шытво. Мусiць, у тыя часы яна i палiць пачала; хаваючыся, яна курыла мужчынскiя папяросы, а дым выпускала ў печ. Палiла яна толькi з ранiцы, дзве-тры папяросы ўзапар, пакуль гатавалася сняданне. Гэтая звычка застанецца ў яе да самае смерцi. I ў свае сорак i ў пяцьдзесят Ядвiга будзе ўставаць на золку, раней за ўсiх, i нашча выпальваць пару-тройку доўгiх папярос. А Бронiк, якi нiколi ў жыццi не закурыць, так i не даведаецца, што ягоная Ядзя купляла кожную нядзелю пачак папярос.

Так i Нiна не даведаецца ад мацi, што сталася з яе бацькам Уладзiмiрам Глобусам. Значна пазней, калi ўжо ў васьмiдзесятых гадах Нiна Глобус, прозвiшча яна так i не зменiць, нават выйшаўшы замуж, паедзе ў Жылiхава i дазнаецца, што Уладзiмiр Глобус прайшоў дзве вайны, фiнскую i германскую, вярнуўся ў сваё мястэчка, дзе да самай смерцi — а памёр ён у 1961-м — працаваў загадчыкам пашпартнага аддзялення. Нiна i ў думках не папракне сваю мацi за тое, што нiколi не расказвала пра бацьку, хоць з айчымам Бронiкам адносiны складуцца ў яе несалодкiя.

А тады, калi Бронiк быў на фронце, а Ядвiга адна гадавала дзяцей, Нiна любiла сядзець каля швачнае машынкi i сачыць, як плыве пад iголкаю тканiна. Шыла Ядзя майстравiта, хутка i грошы брала невялiкiя. Праўда, што да шытва, дык у Койданаве i да германскай вайны i пасля працавала вялiкая швачная фабрыка. Але замоваў у Ядвiгi ўсё адно хапала. Вайна, дзе ты накупiшся апранах? Вось i перакройвалi, перашывалi, перанiцоўвалi па два-тры разы адны i тыя ж рэчы.

Утульны, цiхi строкат швачнай машынкi "Зiнгер" я помню, пад яго так добра засыналася на печы з дзедам Бронiкам, якi клаўся мяне малога прысыпаць, а сам засынаў iмгненна i пасопваў, а то i хроп. А машынка фуркатала, замiрала, а потым iзноў набiрала абароты. Шпарка-шпарка круцiлася яе срабрыстае колца.

Так, i сапраўды не сказаў...

Ядвiга — мая родная баба, а Бронiк — айчым маёй мацi Нiны, дачкi таго афiцэра-памежнiка, якi ратаваў i не выратаваў сям'ю Александровiчаў ад раскулачвання i высылкi.

З бабай Ядзяй i дзедам Бронiкам я гуляў у дамiно i шашкi. Нашую Ядвiгу навучыў гуляць у шашкi ксёндз Кастравiцкi ў прыкасцельнай школцы, якую два гады наведвала яна яшчэ дзяўчынкаю. Той самы Кастравiцкi, што даводзiўся далёкiм сваяком найвялiкшага паэта дваццатага стагоддзя Гiёма Апалiнэра, Апалiнарыя Кастравiцкага. У мяне ў альбоме захоўваецца фотакартка 20-х гадоў. Дзяўчаткi ў святочных крухмальных строях, а пасярод iх галубiнага гурту ўзвышаецца спадар ксёндз у чорнай сутане з бялюткiм каўнерыкам. Кастравiцкi ўсмiхаецца, склаўшы рукi з маленечкiм малiтоўнiкам на грудзях. Ён жа яшчэ не ведае пра ўласную хуткую i гвалтоўную смерць, пра тое, што ў ягоным акуратным касцёле зробяць клуб i камсамольцы па суботах будуць ладзiць танцы са скокамi, не раўнуючы, як у доме каваля Александровiча. А можа, ягоны чысты i малады твар асвяцiла ўсмешка, бо спадар ксёндз здагадваецца, што клуб пераробяць у музычную школу, дзе будуць займацца ўнукi ягоных прыбраных у лепшае навучэнак? Цi ён упэўнены, што музычную школку перавядуць у iншае месца, а ў касцёле iзноў загучыць слова Божае. I там пачнуць хрысцiць праўнучак ягоных дзяўчатак? Так цi iнакш, толькi ксёндз Кастравiцкi ўсмiхаецца... А ў маленькай Ядвiгi твар сур'ёзны, засмучаны i крышачку змазаны, а таму i самы жывы на фотаздымку. Той здымак не каляровы, ён зеленкаваты i брунатны, патрэсканы, з надламанымi ражкамi, таму хто не ведае, той i не ўбачыць залацiсты колер Ядвiзiных хвалiстых валасоў, бялюткую святлынь яе твару з васiльковымi вачыма, а тым больш не заўважыць лёгкiх i такiх цнатлiвых рабацiнак, што прымушаюць юнакоў да бяспамяцтва кахаць дзяўчат. Зрэшты, я не веру ў праўду фотаздымкаў i не люблю апошнi партрэт маёй бабы Ядзi, дзе праз яе ўсмешку вiдаць залаты ўстаўны зуб. Я не памятаю, каб у Ядвiгi былi не свае зубы. А можа, я не хачу помнiць?