Страница 55 из 62
— І табе зараз тое будзе! Бярыце суку!
Яў падпоп схавалася. А дзядзька выбег: «Жэнечка»... A яеўжэ няма.
[...] Немцы былі ўсякія людзі, як хто. I нашыя былі не ўсе роўныя. I нашыя людзей забівалі. Парцізаны рабавалі i забівалі. Сколька парцізаны i ў нас уністожылі! Эту Лёдзееву Ганну забілі. За што? Прыехалі, забралі, павязлі і... ўсё. Аўдоццю тожа. Янку з Харашэвіч [...] I заб'юць, i невядома куды чалавек падзеўся. Такія тыя парцізаны. Хто каму паможа? У каждага свая бяда... (жительница д. Загритьково, 1922 г.р., АС.2005).
Однако на Слонимщине были и другие партизаны. Люди вспоминали о рейдах партизанского соединения генерал-майора Филиппа Капусты:
— I другія атрады ішлі. Некія яшчэ «капуснікамі» зваліся парцізаны. Не знаю чаму так звалі. Нескалька раз яны ішлі праз нашу дзярэўню. То тамака яны i страдалі тыя парцізаны! Нашыя то не асоба яны страдалі. А тыя — босыя, памучаныя, страшныя. Яны нічаво не бралі ў людзей. Нічаво. Што самі людзі дадуць. Выносілі на вуліцу. Каровы шчэ ў нас былі. Хто малака прынясе, хто хлеба, хто што. Нашыя парцізаны баяліся тых «капуснікаў». Нашыя людзі не жадныя былі. I парцізан кармілі, якія дзе прахадзячыя. Выносілі людзі i давалі [...] Але гэтакія бедненькія ішлі саўсем, то людзі выносілі (жительница д. Нагуевичи, 1928 г.р., АС.2005).
В многочисленных интервью на партизанскую тему наиболее эмоционально звучала тема «своих». Рефреном повторялось: Сваі былі худшыя [...]; Нашыя беларусы хужэйшыя[...] и т.п. Вспоминая о партизанах, респонденты будто еще раз переживали уничтожение традиционного крестьянского уклада, где со «своим» обычно связывались все надежды.
Аналогичное отношение к партизанам было выявлено также на белорусско-российском Пограничье [25]. Респонденты отчетливо делили партизан на «своих» («свойских») и «чужих». «Свои» в большинстве случаев — это местные мужики, которые добровольно или по принуждению пошли в лес и влились в партизанские отряды. В д. Машково (Добровский сельский совет) Горковского района Могилевской области рассказывали о 18 молодых парнях, которых «забрали в партизаны» без их согласия (АС.2004). Как и на Слонимщине, местоимение «свои» совсем не означало существования между деревней и партизанами хороших отношений. Обычно «свои» вспоминались очень критически, как «дурні, што проста так бегаюць па лесе» (АС.2004).
Люди не особенно церемонились с эпитетами, когда разговор заходил о «своих» партизанах: бандыты, тарбэшнікі, бобікі, хулюганы. Главным критерием оценки было отношение партизан к местному населению. Респонденты отмечали, что одни партизаны (справядлівыя) просили помочь продуктами, а другие (хулюганы, бобікі) — сами забирали:
— А тады прійдуць жа этыя, парцізаны [...] Як справядлівыя, так ціхенька стукаюць, як хулюганы [...] как дадуць у дзьверы, i завесы вывалюцца. Яны ж, парцізаны, абманіюць, усе обманам i жывуць [...] Етыя ціхенька пастукаюць, папросюцьхлеба,малака папросюць [...]Імадцыдзіш, дасі, а я ўжо была тама замужам, дык, у старіка мёд быў, a людзі падказалі [...] Дак яны папрасілі, ён вынёс ім. А хулюганы этыяў вокны дзагаюць: «Давай мёду» іўсё (жительница д. Абраимовка, 1915 г.р., B04M.Abr.NJT/Ns.OS.);
— Калі б партызаны харошыя былі, сваіх бы людзей не пайшлі грабіць (АС.2004);
— Парцізаны толькі людзям врэд дзелалі. Ходзяць, забіраюць последнее. Шапкіякія надзець, хлеб, скаціну. Парцізаны не дай Богу нас былі! (АС.2004);
— Можа, партызаны дзе i былі харошыя, а тут, у Машкове, — не было (АС.2004).
— Мы ix (партизан. — А.С.) звалі тарбэшнікі. Патаму, што былі парцізаны харошыя, a былі такія, што пашлі ў лес сем'ямі i тады абіралі этых людзей (жительница д. Маслаки, 1931 г.р., B04M.KKW/AS).
Жители деревни Маслаки категорически отвергли информацию местного музея о разгроме партизанами немецкого гарнизона. В соответствии с их воспоминаниями партизаны вошли в деревню после отступления немцев и стали мстить тем, кто сотрудничал с оккупантами. Так, были застрелены староста и переводчик из комендатуры, дьяк и дьячиха. Жители были вынуждены обратиться к офицеру Красной Армии, который, по их словам, остановил самосуд.
Следует признать, что местоимение «наши» вообще не употреблялось в отношении партизан. Люди не смогли простить насильственных действий в отношении жителей деревни:
— Мы каліў кусках (на заработках, — А.С.) былі, ляжым на печы, заходзіць адзін, здявай, кажыць, шубу. Запытаў, хто мы адкуль, атрымалася знаёмыя. Дык ён кажыць, чаго ляжыш, пайшлі ў лес, там будзе i што есці i што адзець. А так шубу здзелі i пашлі. Во якія партызаны етыя. Партызаны былі адзетыя, аружонныя, а етыя — есць нечаго, яны ў лес ідуць, а тады па дзяреўні ходзюць [...] Етыя што з дзяреўні пашлі, дык якія ета партызаны [...] Дзе мы ў бежанцах былі, там былі ў Западней, дзяреўня Косіна. Во тама страха было. За Мінскам недзе. Дзяреўні гарелі кругом. Днём немцы, паліцаі, а ноччы парцізаны [...] Бо прыходзюць, ды давайцяхлебіяшчо што. Мацярі, як далі сюда прікладам (жительница д. Костюшково, 1925 г.р., B04M.Kas. KFR/PK.NP).
На вопрос, почему она сама не пошла в партизаны, прозвучал красноречивый ответ: «Я што зарабіла, то i з'ем. Чужога хлеба не ела. Якая ж з мяне партызанка?!» (АС.2004).
Очень часто сельчанам было сложно отличить партизан от бандитов. Как повторяли в д. Машково: лес — бес, хто ix разбярэ, усякія хадзілі (АС.2004). Кроме того, в ответах чувствовался своеобразный крестьянский менталитет с распространенной нормой: Мая хата з краю... Часто встречалось мнение, что ў партизаны i паліцаі разумныя не пайшлі (АС.2004). Люди говорили также об отсутствии помощи со стороны партизан. Один из респондентов на вопрос, помогали ли вам партизаны, ответил: «На што мы ім? Абуза!» (АС.2004).
«Чужими» (синонимы — дзействіцельныя, за ўласць, справядлівыя, настаяшчыя) называли диверсионные отряды и окруженцев, которые действовали в немецком тылу. Люди говорили о хорошем вооружении, о военной форме и утверждали, что они воевали за Родину. Только однажды прозвучала негативная оценка «чужих»:
— Чужыя былі гэтыя парцізаны. Яны спачатку забіралі хлопцаў маладых, мужчын да сябе насільна, а потым выгнали «Нам самім няма чаго есці, а вы тут чаго шляецесяі» Якія ж гэта парцізаны! Былі ў нас парцізаны плахія (жительница д. Тушевая, 1925 г.р., АС.2004).
Очень опасным было то, что на партизанские действия оккупанты отвечали карательными акциями, направленными преимущественно на мирное население белорусских деревень. Резкие оценки партизан прозвучали, например, в «партизанской» деревне Тушевая Городокского района. Расстрел всего мужского населения деревни и ее сожжение было наказанием за убийство партизанами немецкого солдата.
О немецких репрессиях в ответ на действия партизан говорили во многих деревнях восточного Пограничья Беларуси:
— [...] Яны Возкі спалілі, а патом Вольску спалілі, разам з людзьмі спалілі [...] Спальвалі вёскі немцы. А чаго? Парцізаны падарвалі браніпоезд (жительница д. Александровка, 1928 г.р., АС.2004).
Насилие со стороны партизан, сожжение деревень карателями создавали атмосферу настоящего апокалипсиса. Жители деревень Слонимского района припомнили возрождение архаических способов спасения деревни и ее жителей:
— ...А тутука за ноч (я яшчэ малая была) мужчина храсты пастаўлялі чатыры, а бабы напралі-наткалі чатыры ручнікі, выткалі, дзярэўню ўсю аснавалі три разы ніцьмі. У суботу — нядзельку хадзілі, маліліся, спявалі... (жительница д. Нагуевичи, 1934 г.р., АС.2005).
— ...Усё рабілі за адну ноч. Мужыкі храсты зрабілі, а жэншчыны напралі таго льну, наткалі палацэнца i ўсю дзярэўню абвялі тры разы ніткамі.
Як веска начынаецца i задамі ішлі-ішлі i нітку цягнулі. Гэта аберагала ўсю дзярэўню. Эта ўсе людзі рабілі самі ад сабе. Ніхто не спаў. I дзеці нават хадзілі. Рабіліўсё па-прастому. І ўсё зносілі жэншчыны, хто што, хто што. Адна прадзе, другае тчэ, трэцяя снуе, чацвёртае — тое робіць. Ткалі ў Мілашкі. I Каліноўскі нешта рабіў. Пралі ў яго. У двух хатах ткалі, бо чатыры ручнікі ніза што не выткалі б (жительница д. Нагуевичи, 1928 г.р., АС.2005).
25
Апытанне праводзілася летам 2004 г. у Горацкім, Дрыбінскім i Мсціслаўскім раёнах Магілёўскай вобласці.