Грот афаліны

Янг трохі працёр бацьку твар, потым прыклаў да лба. Бацька задыхаў раўней, заплюшчыў вочы.

Янг азірнуўся па баках: катэр ужо адышоў далекавата, грукат матора ледзь далятаў. Выгнаннікі з Біргуса сядзелі пад пальмамі панурыя, угнутыя ад гора. Ніхто не ведаў, што рабіць, куды падацца… Ніхто іх тут не сустракаў, ніхто не чакаў. Ад блізкага драўлянага прычала ішлі рыбакі, яны толькі што выгружалі з баркасаў і чоўнаў сеткі і рыбу. Падыходзілі і спрачаліся, ці варта падыходзіць, ці трэба памагаць навічкам. «Гэта не мусульмане. Хай гэтым прышэльцам іхні Вішну памагае, а не мы…» — «Нам самім няма работы, а цяпер яшчэ і гэтыя…» — «Што вам — шкада якой рыбіны?» — «На ўсіх не наловішся, і так сеткі пустыя».

Рыбацкія лодкі з трохкутнымі рознакаляровымі ветразямі стаялі і каля драўлянага прычала, і ляжалі выцягнутыя насамі на пясчаны бераг. Шмат іх яшчэ і падплывала, уся прастора шырокага праліва паміж астравамі была спярэшчана імі, і гэтыя лодкі былі падобныя на жукоў-вадамерак, што неяк дахітрыліся трымаць над сабою яшчэ і па лісточку-ветразю. За ножкі жукоў лёгка можна было прыняць папярэчкі, якія тырчалі з лодак справа і злева ці ў адзін бок — з балансірамі, бамбукавымі стваламі. Янг заўважыў, што сярод паруснікаў імкліва рэжуць ваду вялікія маторныя вельботы, кіруюць сюды — мабыць, таксама з Біргуса.

Рыбакі, падышоўшы, пастаялі каля біргусаўцаў — стрыманыя, з каменнымі тварамі. Размаўлялі скупа, холадна: «Вам бы на Галоўны прасіцца. Там гарады ёсць, заводы. Там работу лягчэй знайсці». — «Дзе вы тут дзенецеся? Тут і зямлі свабоднай няма…» — «Іх жа сілком вывезлі… Хіба не бачыце? Няма іхняй віны», — чуўся спагадлівы адзінокі голас. Павярнуліся рыбакі, пайшлі. Толькі адзін паклаў каля ног старой жанчыны тоўстага, ажно круглага, тунца кілаграмы на два. Пайшлі зноў да лодак, дзе ўсё яшчэ мітусіліся жанчыны і дзеці, сабакі і птушкі.

З разгону ўссунуліся на пясок вельботы, з іх таксама пачалі зганяць біргусаўцаў, скідваць іх жабрацкія пажыткі. Янг убачыў нарэшце Туна і Натачу. Прыехалі! Тун нёс напакаваны нечым мяшок, а Натача — меншую сястрычку і чорны, палакіраваны жбан-урну з прахам продкаў. Такая пасудзіна павінна быць і ў Янгавым клунку. Усе хінду з іх вёскі не хавалі памёршых у зямлю, а спальвалі, гэтым займаўся бома на сваім мысе, каля вады. Янг вылавіў з вады клунак — ці не вытраслася урна-жбан? Гэта было б жахліва — згубіць сямейную святыню. Тады ў чалавека ўвогуле абрываюцца ўсе карані, якія злучалі яго з жыццём продкаў, з той зямлёю, што ўзгадавала іх саміх. Ёсць урна, слава ўсемагутнаму Вішну!

— Ну, куды вы надумалі? — Натача аддала маці сястрычку, падышла да Янга, апусцілася каленямі ў пясок. — Мой бацька гаворыць, што трэба ўсім гуртам ісці да правіцеля вострава. Так яму чыноўнік той сказаў, на Біргусе. І чым хутчэй, тым лепш, бо сёння і з іншых вёсак прывязуць людзей.

— Не ведаю… Нічога я не ведаю… Бацька… — кіўком паказаў Янг, і буйныя слёзы пасыпаліся з яго вачэй. А так не хацелася распускацца перад гэтай дзяўчынкай! Здушаныя ўсхліпы распіралі яму грудзі, спазмы перахоплівалі горла. І Натача, зусім як маці, пагладзіла яго па галаве, хацела нават і нос выцерці, але Янг не даўся. Многа сабе дазваляе! Няхай ідзе сваім сястрычкам выцірае. Чарнапузыя ўсе, кучаравыя — негрыты, па маці пайшлі. А бацька іх, Амат, — хінду, як і ўсе біргусаўцы.

— Бяры бацьку пад другую руку, пойдзем, — у голасе Натачы было больш рашучасці, чым у Янга, чым у іншых дарослых аднасяльчан.

— Чакай… — Янг хуценька прывязаў за плечы клунак. — Татка, уставай! Тата, пайшлі! — затузаў ён бацьку.

— Дзядзечка Ханг, ну — дзядзечка Ханг! — Натача і Янгавага бацьку ласкава гладзіла па галаве, па шчоках. І той паслухаўся, устаў на дрыжачыя ногі.

— Можа, ты мая дачушка?! Толькі ж я не помню, калі ты нарадзілася, калі вырасла… Янг, ты бачыш, якая ў цябе сястра? — бацька пачаў радасна азірацца. — А дзе ж маці? Хай бы ж і яна палюбавалася. Янг, пакліч маці!

— Яна скора будзе! Яна прыйдзе… — Янг адвярнуўся, да крыві пракусіў губу, каб зноў не расплакацца.

Ужо ўсе паўставалі, хто быў прыладкаваўся пад дрэвамі. Ужо было за кім ісці. Натачын бацька забраў сабе на рукі большую дзяўчынку, склікаў людзей.

— Хутчэй да правіцеля вострава! Ён дапаможа, уратуе нас! — з надзеяй гаманілі біргусаўцы.

Доўга давялося блукаць па распаленых ад гарачыні вуліцах Кампонга, пакуль дабраліся да рэзідэнцыі правіцеля. Не было ў каго добра распытаць дарогу, пазачыняліся ўсе крамкі і магазінчыкі, кавярні і латочкі — гарачыня! Драмалі ў цяні пальмаў на сваіх трохколавых калясках веларыкшы — беча. Усё жывое пахавалася ад сонца ў цень, чакала спаду спёкі і парнай духаты. Толькі вечарам пачне зноў ажываць горад. Давялося і бежанцам пазашывацца пад кусты і дрэвы ў невялічкім скверыку перад домам правіцеля і чакаць вечара. Бо на іх стукат выйшаў толькі ахоўнік з карабінам і сказаў, каб не барабанілі дарэмна, інакш ён ужыве зброю. Да шасці гадзін вечара нікога не будзе пэўна. А ці будзе ў шэсць і пазней — таксама невядома. «Чакайце!»

Ахоўнік сказаў праўду: не дачакаліся правіцеля вострава і пасля шасці. Людзі, што праходзілі міма іх табара, тлумачылі, што звычайна па вечарах правіцель ездзіць на Рай павесяліцца: там жа процьма ўсякіх рэстаранаў і бараў, розных вясёлых устаноў.

Прайшоў марна і наступны дзень. Частка бежанцаў рассеялася — плюнулі на ўсё, пачалі шукаць сваю долю самі. Пайшла куды вочы глядзяць і сям'я Мансура, згубілася ў Кампонгу. Але замест тых, што не вытрывалі, з'явіліся новыя няшчасныя, з іншых вёсак Біргуса. Янг не мог нікуды адысціся нават пажабраваць, баяўся пакінуць бацьку аднаго, каб не ўлез у якую бяду: стары зрабіўся бездапаможны горш за дзіця, нічога не цяміў.

Харчаваліся тым, што прыносіла Натача з базару. Чэк, які даў чыноўнік па ўказцы Лі Суня, Натачын бацька Амат абмяняў у горадзе на грошы. Аддаваў іх Янгу і прасіў, каб эканоміў, бо невядома яшчэ, калі дачакаюцца правіцеля, невядома, дзе давядзецца прытуліць галаву. Ды трэба ж будзе паказаць Янгавага бацьку ўрачу. А хто захоча глядзець хворага без грошай?

Дачакаліся правіцеля толькі на трэці дзень. Ён прыняў дэлегацыю старэйшых мужчын. Янгу ніхто не расказваў усе падрабязнасці гаворкі ў правіцеля. Але хлопец сам многае зразумеў: людзі, не тоячыся ад дзяцей, спрачаліся, куды лепш падацца на пасяленне — у горы ці на паўночнае ўзбярэжжа Горнага, у джунглі. Горы ўсіх пужалі: не жылі на іх. Можа, лепш падацца ў джунглі, расчысціць месца бліжэй да вады, да акіяна?

Назаўтра збірацца ў дарогу пачалі на золку. Чыноўнік-мусульманін, па выгляду малаец, перапісаў усіх, хто заставаўся яшчэ каля дома правіцеля, і сеў на ішака: «За мною!» Ніякага інструменту ці рэчаў праваднік-каморнік з сабою не вёз. Але так і не злез усю дарогу, не падвёз нават малога дзіцяці.

Адразу за горадам пайшлі злева і справа какосавыя і чайныя плантацыі, трапляліся сям-там вёсачкі з хацінамі на палях і моцныя дамы фермераў і плантатараў з бліскучымі таблічкамі на брамах — «PRIVATE». Потым дарога скацілася ніжэй, стала гразкаю. Сырыя, змрочныя джунглі здушылі яе з бакоў, хутка дарога ператварылася ў сцежку. Як непадобны быў гэты лес на іхні, біргусаўскі! Не пазнаць, якія дрэвы растуць, усе закрыты чужым лісцем, абвіты ліянамі і ратангавымі пальмамі — як пачварнымі жгутамі-змеямі. Дый самі дрэвы, прыдушаныя паўзучымі раслінамі, выглядалі страшыдламі, скалечанымі ў небывалым пабоішчы. Адусюль звісалі гнуткія гірлянды, спляталіся ў непралазны гушчар. Ратангі невядома дзе пачыналіся, мо за дзесяткі ці сотні метраў уперадзе, збоку ці ззаду, але абавязкова далазілі яшчэ і сюды, нібы знарок перагароджвалі людзям шлях. Прытарны, нейкі тлусты пах кветак ліян і архідэй, гніення гумусу кружыў галовы, даўка забіваў дых. Раямі звінелі маскіты, з галін падалі на галовы, за каўнер агідныя шэра-зялёныя п'яўкі, адразу ж прысмоктваліся да цела. Людзі бесперастанку агрэбваліся ад п'явак, адмахваліся ад маскітаў. Пакусаныя твары і рукі, ногі, адкрытыя часткі цела параспухалі і нясцерпна свярбелі, няспынна крывянілі ўкусы п'явак. Зусім знікла сцежка праз кіламетраў дзесяць ад Кампонга.