Прарок для Айчыны

Б о н а. Санта Мадонна! Да гэтага нават пан канцлер не дадумаўся...

Я н. На гэтым пан канцлер з панам доктарам пасябруюць.

Г а ш т о л ь д. У пана доктара не ўсё так блага, як пану біскупу часам падаецца.

Я н (зводзіць на жарт). Вось бачыце...

Г а ш т о л ь д. А калі б хто-небудзь з падданых збег з нашай дзяржавы ў зямлю нашых непрыяцеляў, то пазбаўляецца свайго гонару, а яго іменне спадчыннае, выслужанае і купленае не пераходзіць ні да дзяцей, ні да родзічаў, а толькі да вялікага князя.

Б о н а. Грацыо, пан доктар... Грацыо!

Ж ы г і м о н т ( глянуўшы на каралеву ). Разумна!

Б о н а. Хоць і не настолькі, каб гэтым захапляцца...

С к а р ы н а. А яшчэ не адбіраць у маёмасных людзей пасад і маёмасці без суда.

Г а ш т о л ь д. 1 нікому з саноўнікаў нашых не даваць дзвюх пасад.

Б о н а. Я і гэта павінна ўзгадняць з вамі?!.

Г а ш т о л ь д. Не са мною, але з законам...

Б о н а (амаль крычыць). Баста! Ніколі!

С к а р ы н а. А яшчэ - публічнасць здзяйснення правасуддзя пры роўнасці бакоў у працэсе і права абвінавачанага на абарону з удзелам адваката.

Г а ш т о л ь д. І ніхто не адказвае за чужую віну.

С к а р ы н а. А каб папярэдзіць паклёпы, даносы і нагаворы, першым жа артыкулам першага раздзела першага кодэкса нашага я запісаў бы на абарону

дзяржавы і яе падданых: калі б хто агаворам-паклёпам абвінаваціў каго і абвінавачаны павінен быў бы падлягаць ганьбаванню ці смяротнай кары, ці канфіскацыі маёмасці, ці якому іншаму пакаранню, тады той, хто агаварыў іншага, але не прадставіў доказаў, сам павінен панесці такое пакаранне. Менавіта гэтая норма зберагла б не толькі падданых дзяржавы, але і яе гонар паміж дзяржавамі. Даносы і паклёпы вынішчаюць людзей не горш, чым войны, паморкі і татарскі палон.

Каб залішне не стамляць вашу каралеўскую вялікасць, я змаўкаю.

Б о н а (іранічна). Мы ўдзячны знакамітаму доктару. Ва ўсякім разе, становіцца зразумелым, чаму шляхта на сеймах ігнаруе волю караля і не прымае Статут... Назавіце мне хоць адну дзяржаву, дзе законы манархаў так зацята адвяргаюцца падданымі ўжо больш за шэсць гадоў?.. Няма такіх дзяржаў!

Г а ш т о л ь д. Але ж не было яшчэ і такіх законаў...

Ж ы г і м о н т. Канцлер мае рацыю.

Б о н а. Якая карысць ад непрынятых законаў?

Г а ш т о л ь д. Законы будуць прыняты, але магнаты і паны-рада чакаюць ад нас уступак.

Б о н а. Не ад вас, а ад нас!

Г а ш т о л ь д. Яны патрабуюць ад кароны захаваць усе старыя пастановы, а новыя не прымаць без іх удзелу. Рада настойвае на літаральным запісе ў Статуце: вялікі князь бярэ на сябе абавязак дзяржаву яго міласці Вялікае княства Літоўскае і паноў-раду ні ў чым не прыніжаць... Гэта па меншай меры...

Б о н а. Не трэба нас палохаць, канцлер!

Г а ш т о л ь д. Божа нас барані. Але закон пра забарону адбіраць зямлю, некалі дараваную каралямі Ягелонамі нашым падданым, трэба ў Статут унесці.

Б о н а. Я выкупляю каралеўскія землі! Я абурана намёкамі канцлера!

Ж ы г і м о н т. Канцлер, не намякайце! Што ў вас яшчэ, доктар?

С к а р ы н а. Я далучыўся б да пана канцлера, а ў Статут дадаў бы яшчэ палажэнне, якога чакаюць як магнаты, так і паны-рада, пра тое, што ў землях Вялікага княства Літоўскага ні кароль, ні яго нашчадкі нікому з чужаземцаў не будуць даваць ва ўладанне зямель, замкаў, гарадоў і якіх бы то ні было званняў і чыноў, але толькі мясцовым уражэнцам Вялікага княства.

Б о н а. Ці не занадта вы многа хочаце, шаноўны доктар?

Г а ш т о л ь д. Гэтага хоча Вялікае княства!

Б о н а. Санта Мадонна!

Ж ы г і м о н т (міралюбна ). дарагі Альбрэхт, не треба думаць, што наша княства даражэй вам, чым нам.

Б о н а. Канцлер з доктарам проста згаварыліся!

С к а р ы н а. Я толькі мушу сказаць, яснавялькожная каралева, што інтарэсы Вялікага княства пацерпяць страты, калі ў Статуце не будуць замацаваны правы і прывілеі не толькі шляхты, але і люду простага.

Б о н а. А гэта нешта ўжо зусім новае!.. Нечуванае!..

Я н ( перапалохана ). Пабойцеся Бога, доктар Скарына!

Г а ш т о л ь д. Бог не будзе ў крыўдзе, калі кароль і вялікі князь захаваюць у цэласнасці вольнасці княжат, панят, шляхціцаў і мяшчан.

С к а р ы н а. І калі мяшчане ўсіх гарадоў будуць адказныя перад судом за раны і забойствы сялян.

Г а ш т о л ь д. Калі закон забароніць няволю, залог і куплю-продаж хрысціян жыдам і татарам.

С к а р ы н а. І калі ваяводамі будуць адбірацца тайныя корчмы, ад якіх нараджаецца так многа зла на нашай зямлі.

Я н. Даўно пара!

Б о н а. Брава, біскуп! Доктару ўдалося закалыхаць не толькі караля і канцлера, але і вас. А можа, вы ўсе заадно разам з каралём?!.

Ж ы г і м о н т (іранічна ). Найяснейшая каралева! Ці ж не бачна, як мы аднадушны...

Б о н а. Неверагодна! І законы, і вольнасці, і суды - адны для ўсіх: ад князя да селяніна. Нас жа засмяе Еўропа!

С к а р ы н а. Можа і так стацца, найяснейшая каралева, што Еўропе ў нас давядзецца вучыцца. Тым больш што вы даўно дакляруеце стварыць шчаслівае каралеўства па Платонавым узоры...

Б о н а. Мне шкада вас, летуценнік!

С к а р ы н а. Так, летуценнік. І мой дэвіз - роўная свабода ўсім, агульнае багацце для ўсіх. І ён не прыдуманы некім злым. Ён паходзіць ад закона прыроджанага: тое чыніце іншым усім, што самому люба ад іншых усіх. І таго не чыніце іншым, чаго сам сабе не хочаш ад іх меці...

Б о н а. Вы, доктар Скарына, на здзіўленне лёгка нажываеце сабе не толькі супраціўнікаў, але і ворагаў.

С к а р ы н а. Вышэй за ўсё на свеце я цаню ісціну, яснавяльможная каралева.

Г а ш т о л ь д. Я падзяляю гэтую думку доктара, як і многія яго заўвагі да Статута, хоць мы з ім далёка не ў дружбе.

Я н. А я з доктарам у даўняй дружбе, але мне ўсё ж падалося, што ён сёння вольна ці не вольна наважыўся не столькі ўмацоўваць новымі законамі дзяржаву, колькі прапаведаваць рэфармацыю і роўнасць усіх перад законам. Перад Богам - згодзен, але ж не перад законамі... Ужо сам факт пастаноўкі вамі, доктар, на першае месца натуральнага ці, як вы кажаце, прыроджанага чалавечага права, раней Бібліі і кананічнага права, сведчыць аб шкодным і небяспечным