Малады дубок

- Задушу! - хрыпеў ён, як звер, сціснуўшы аб'ездчыка за горла. Аб'ездчык звіваўся, як вуж, малаціў нагамі, кусаўся. Вочы яго вылазілі з сваіх гнёздаў.

Памыкаўся ён крычаць, клікаць на помач, але голас яго не мог выбіцца з грудзей, а вакол не было ніводнай жывой душы. Адзін толькі лес, нямы сведка гэтай праявы, стаяў вакол глухой сцяной і маўчаў, не варушыўся. Відаць, ён бачыў яшчэ не такія справы, стоячы тут вякамі.

- Братка, змілуйся! За што? - енчыў аб'ездчык, страціўшы надзею выкруціцца з рук лесніка. Да Максіма вярнулася памяць і розум. З вялікаю нянавісцю зірнуў яму ў твар, борзда падняўся і сказаў:

- Ідзі, жалься на мяне, - і злосна пайшоў у лес.

Аб'ездчык падняўся, узлажыў шапку, дзіка азірнуўся вакол і кінуўся бегчы.

- Гвалт, ратуйце! - крычаў ён бегучы.

V

Досвіта другога дня Андрэй ужо кешкаўся ў хляве. Запаліўшы газоўку, павесіў яе на сцяне і, узяўшы сахор*, Андрэй адкідаў гной ад сцяны, з таго боку, дзе было вышэй. Чорная карова з адной загарадкі, цялушка-выпустка з другой і чырвоны конік уставіліся пільна на гэтую цікавую дзею. Толькі адна свіння не хацела звяртаць увагі на Андрэя. Яна спакойна ляжала ў сваім берлагу і, здавалася, ніколечкі не дзівілася, як бы даўно ведаючы, што і чалавек часамі бывае не лепшы за яе. Прабраўшы яму і выслаўшы яе саломаю, Андрэй перанёс сюды з гумна камлюкі, закрыў іх тоўстым пластам саломы і наверх нагарнуў гною. Скончыўшы работу, Андрэй акінуў вокам гэты куток, і на твары яго з'явілася ўсмешка здавальнення.

* Сахор - вілы для гною.

- Згніюць тут, калі я сам не дастану іх, - сказаў сам сабе Андрэй і спакойна выйшаў на вуліцу. Тут ён пастаяў, высмактаў люлькі са дзве, павітаўся з суседзямі і суседкамі, што ішлі па ваду, і, як чалавек, якому няма чаго баяцца, пайшоў уладжвацца каля гаспадаркі. Ходзячы па дварэ, ён нават мармытаў сабе пад нос нейкую песню: «Шапка мая магерачка».

Прайшло дні два. За гэты час не выявілася нічога такога, што б магло патрывожыць Андрэя, і ён ужо рыхтаваўся дастаць з-пад гною дубкі, каб пусціць іх у дзела. Якраз прыйшоў да яго сваяк Якім Бубен.

- Чуў ты? - гаворыць Якім. - Зарубу гоняць вон са службы.

Андрэй пабялеў. У сярэдзіне ў яго нешта заныла, як бы адарвалася, і ён пачуў, як сэрца затахкала дробна-дробна.

- Завошта? - спытаў ён.

- А хто яго ведае. Кажуць, аб'ездчыка набіў, - парубка там нейкая знайшлася ў лесе, ну і завяліся. А можа, так абгаварыў яго аб'ездчык, хто іх там разбярэ... От прасіся за лесніка, - закончыў Якім.

- А! - махнуў рукой Андрэй. - Служачы хлеб - сабачы!

- Ну, не кажы гэтага. Можна, брат, жыць лепш, як на гаспадарцы: паша - дарэмная, дровы - дарэмныя, поле, сенажаць - сякі-такі абрывак, - жыць можна.

- Э, брат Якім, дзе ён ёсць - лёгкі хлеб? Добра служыць з добрымі людзьмі. А калі пачнуць кусаць адзін другога, то доўга не паслужыш... За які-небудзь паршывы дубок...

Тут Андрэй запнуўся.

- Не, лепш, брат, не знаць такога хлеба.

Якім бачыў, што Андрэй не хоча, не мае ахвоты быць лесніком. Ну, яго воля.

Усё сяло гаманіла пра Максіма, разбірала яго справу на ўсе лады. Адны трымалі руку Максіма, шкадавалі яго; другія - наадварот, былі рады, бо зайздросцілі яму. А наогул нікога блізка не чапала тое, што чалавек страціў кавалак хлеба, і нікога не цікавіла, як ён страціў яго. Пра гэта ведаў адзін толькі Андрэй. Але ўсё тут павярнулася так, што яму не выпадала падзяліцца з людзьмі сваімі думкамі. Гора не ў тым, што людзі не прымаюць нашых думак або насміхаюцца з іх: тут мы можам хоць цешыць сябе тым, што нашы думкі калі-небудзь знойдуць для сябе лепшы грунт, ці тым, што людзі яшчэ не дараслі да іх, і ўсё ж такі мы можам смела гаварыць іх, крычаць, не саромеючыся паказаць іх перад вачыма ўсяго свету. Але цяжка таму, хто не можа смела сказаць аб сваіх думках, хто баіцца вынесці іх з свае душы на людскі суд і хто мусіць насіць іх, як атруту, на сэрцы. Такія нядобрыя думкі апанавалі цяпер Андрэя. Як-ніяк, а ён быў прычынай таго, што чалавека выпіхаюць вон на зіму без кавалка хлеба... Але Андрэю яшчэ не верылася, што гэта праўда. Яму зрэдку думалася, што ўсё гэта можа яшчэ ўладзіцца і Максім застанецца. А можа тут хаваецца зусім іншая прычына? Гэтыя думкі на момант супакойвалі Андрэя, і ён уважна прыслухоўваўся, што гавораць людзі. На другі дзень не заставалася ніякага сумнення, што Максіма гоняць. Цяпер пачалі гаварыць ясней і аб прычыне, па якой яго выганяюць. Максім, казалі, прадаў дубок у лесе.

Моташна было Андрэю слухаць такія гутаркі - проста свет здаваўся яму нямілы. Здаецца, узяў бы завязаў вочы і ішоў бы няведама куды, абы знайсці заспакаенне, абы не чуць той згрызоты, што была на яго сэрцы.

І чаго яму было лезці ў гэты лес? Сядзеў бы сабе спакойна і гора не знаў бы.

Эх, здаецца, каб нічога гэтага не было, каб яно толькі прыснілася яму! Усё б было добра, каб не гэты дубок.

VI

Як толькі настаў вечар і добра сцямнела, а людзі крыху аціхлі, Андрэй зноў пайшоў у хлеў, адгарнуў гной і павыносіў камлюкі на дрывотню.

Відаць, Андрэй нешта надумаўся. Прыхіліўшы камлюкі да сцяны, Андрэй доўга пазіраў на іх. Хвацкія камлюкі. Важнецкія выйшлі б спіцы для колаў. А паліцы на сохі!.. На момант Андрэй забыўся аб тым, чаго ён прыйшоў. Пастаяўшы, ўзяў самы тоўсты кавалак дуба, палажыў яго на плечы і панёс у Нёман. Гэта была яго ахвяра сумленню, гэтым хацеў ён выкупіць свой грэх перад Максімам і вярнуць спакой душы. Несучы камлюк, Андрэй раздумваў над тым, ці добра ён робіць, ці ёсць тут які-небудзь толк. Ногі яго ішлі павольней, колькі разоў ён азіраўся назад - ці не лепш вярнуцца ды зноў схаваць?

- Э! - казаў сам сабе Андрэй. - Збуду з галавы гэты клопат, раз пакончу з гэтым ліхам! - І борзда пайшоў на бераг Нёмана.

Апусціўшы павольна камлюк, Андрэй узяў яго за адзін канец, а другі апусціў у ваду. Нёман зараз жа падхапіў яго на свае плечы, і Андрэй адразу пачуў, як стала лягчэй у руках. Тут ён з усёй сілы штурхнуў камлюк на ваду. Дубок стралой памчаўся на сярэдзіну, толькі гладзенькая палоска вады абазначыла яго след, і ён прапаў у халодных і чорных ад змроку хвалях Нёмана.

- Якому ж лысаму чорту гатаваў я гэты дубок?! - крычала нешта ў Андрэю. - Для каго я выпакутаваў яго сваёй крывёй? Хто спажыве боль мазалёў маіх?

І Андрэй забегаў па беразе Нёмана. Ён пабег на ніз, туды, дзе за нортамі* прыгожа разлёгся шырокі гак, у надзеі, што вада вынесе камлюк дуба на бораг... Бегучы, Андрэй папаў у вырытую свіннямі яму і ўпаў, ляпнуўшыся жыватом, на халодную і мокрую зямлю. Падняўшыся, ён зноў пабег. Вось і гак. Але ноч была такая цёмная, што нічагусенькі не было відаць. На другім беразе глуха шарахцеў вецер у сухіх лозах і чаротах. Халодная, як жалеза, вада плюхала ў пустыя берагі і ўсхліпвала, як маці, страціўшы дзяцей сваіх... Пастаяўшы колькі мінуцін, Андрэй пайшоў дадому. Раз пачаў, - трэба канчаць. Усё роўна не на карысць яму вырас гэты дубок. Андрэй узышоў на свой двор.

* Норт - круты паварот рэчкі.

- Андрэй, гэта ты? - аклікнуў яго голас.

- Я, - азваўся Андрэй.

- Дзе цябе чэрці душаць? - спытала сярдзіта жонка. - Вячэра даўно стыне!

- Чорт не возьме тваю вячэру, - адказаў Андрэй і палажыў на плечы два кавалкі дуба.

- Куды ты іх валачэш?

- Не табе ведаць.

Жонка змоўкла, а Андрэй зноў пайшоў на бераг. Ён быў злосны, ішоў борзда, а жонка назіркам рушыла за ім. Яна зацікавілася, куды нясе Андрэй гэтыя камлюкі. Спыніўшыся на беразе, Андрэй паўкідаў абодва кавалкі ў ваду. Жонку ўзяў нейкі страх. Ні слова не гаворачы, яна пабегла дадому. Ёй здалося, што Андрэй звіхнуўся з розуму.

Праз паўгадзіны Андрэй вярнуўся. Моўчкі зняў ён шапку, расперазаўся, павесіў світку і сеў за стол.

Жонка не ўтрымала і пачала распытваць.

- Ат, не дуры ты мне галавы, - адмахнуўся Андрэй.