Страница 43 из 121
Цупаюць цапы ў тысячах гумнаў — за палямі, за барамі i зараснікамі, за абшарамі бапотных чаратоў i асакі. Цупаюць у дзённай яснасці i ў чорныя, з першым подыхам холаду, ночы — пры святле "лятучых мышаў". Звіняць i ўдзень i ўночы яшчэ не частыя калгасныя малатарні: удзень — танчэй, як бы празрысцей, уночы — басавіцей. Гул ix яшчэ не ўсюды звычны i таму вяселіць асабліва: ён — як нейкая новая, i вельмі звонкая, мелодыя ў даўняй песні восені.
Людзі начамі пры святле ліхтароў i на сваіх гумнах i каля малатарань выглядаюць трохі незвычайнымі. На стрэхі, на сцірты, на поле ліхтары кідаюць вялізныя цені, ад ценяў гэтых людскія рукі з бічамі цапоў, з віламі — нібы рукі асілкаў, самі людзі выдаюцца асілкамі. Можа быць, яны i ёсць асілкі: з ночы ў ноч, да світання цупаюць цапы, гамоняць малатарні; людзі робяць, не шкадуючы сілы, да знямогі. Цяпер самае галоўнае — хлеб. Хлеб трэба ім, трэба гарадам, трэба арміі; у хлебе — жыццё народа i магутнасць краіны, якія будуюць пяцігодку. Хлеб гэты, якога раён дасць небагата, — толькі некалькі кропель у хлебным моры краіны, але i яны не лішнія. Краіна жыве не легка, не рас кош на — кожная кропля на ўліку.
Першымі ў акрузе былі чырвоныя абозы з ix, з Юравіцкага, раёна. Адзін абоз павёў у Калінкавічы на станцыю новы сакратар райкома Башлыкоў, з другім у няблізкую дарогу, у Хвойнікі, выправіўся Апейка. Апейка вёз абоз з сёл, якія былі бліжэй да Хвойнікаў. Збіраліся на шляху: вазы з сёл ішлі к шляху цераз грэблі, цераз маеты, па польных дарогах; з жалезных абадоў цёк то руды, тарфяны, то белы, як мука, дарожны пыл. Па шляху рушылі разам: вазы з мяхамі збожжа паўзлі па белых, пясчаных каляінах, між старых i шумных бяроз, праз сёлы i міма сёл, міма хат наводдаль i ветракоў, што паважна круцілі крыламі. Ехалі пад вясёлыя марты i полечкі куранёўскага гарманіста Алёшы, пад песні возчыкаў, між якіх асабліва стараўся Міканор; калі ж гарманіст i ахрыплыя возчыкі сціхалі — пад доўгі, задуменны гоман тэлефонных правадоў. Толькі сцяг на пярэднім возе ўвесь час весела, агніста хадзіў пад лагодным, цёплым ветрам.
З полечкамі ды кадрылямі прагрымелі коламі па бруку галоўнай вуліцы мястэчка, паўз балота выбраліся ў строгі сасоннік далёкай станцыі. Абпыленыя, прытомленыя, з прытомленымі коньмі — але гаманлівыя, галасістыя…
Пра гэтыя абозы пісалі потым газеты; гэта была падзея не толькі для раёна, але i для акругі i, можна сказаць, для рэспублікі. Башлыкоў чуу сябе тады героем: абозы гэтыя як бы прагрымелі аб тым, які кіраўнік, якога палёту, прыехаў у раён. І трэба сказаць, што для абозаў гэтых ён нямала пастараўся, так што иачатковы гэты яго трыўмф быў зусім заслужаны. Але, як i здаралася не раз мінулымі гадамі, пачаўшы першымі, набыўшы шумную славу рэспубліканскага маштабу, усю гэту славу неўзабаве ж страцілі, ганебна адсталі — не зважаючы на ўсе старанні сакратара райкома i на яго вялікае шкадаванне. Апейка, вядома, таксама шкадаваў, што нарыхтоўкі зацягваюцца, але ён перажываў спакайней: быў i характарам больш стрыманы, i аб славе не так бедаваў, i, галоўнае, браў тое, што здарылася, як пакуль няўхільную бяду. Яна не першы раз абыходзілася з ім так. Усё ж бяда гэта i яго тачыла: дарогі рэзалі, прымушалі траціць попусту столькі часу i сілы! Каб мог палічыць хто-небудзь, колькі патрачана ix за ўсе гады; колькі паламана адных калёс, ператомлена коней! Ва ўсім раёне ні адной вярсты чыгункі, ні адной станцыі. Палавіна вёсак кіруе на станцыю ў адзін суседні раён, другая — у другі. І як ні выгадвай: i ў адзін i ў другі бок менш як па трыццаць — сорак, а каму-нікаму i па пяцьдзесят кіламетраў не выходзіць. Тут як ні старайся, хоць абозы будуць рыпець не толькі ўдзень, a i ўночы да ранку — усё адно не ўправішся добра. Усё роўна раён спозніцца…
У такія дні Апейка нецяргіліва думаў пра той блізкі i далёкі час, калі i па ix лясных ды польных дарогах запыляць аўтамашыны. Гэта была яму адна з самых дарагіх мар: з добрымі дарогамі ды машынамі, быў ён упэўнены, глухая старана ix вельмі хутка зменіць сваё аблічча, стане краем багацця i культуры. Машыны, лічыў ён, борзда разгоняць застаялую, дзікую цішыню, радасна панясуць у знябытыя вёскі шчырыя i шчодрыя дарункі гарадоў. Пакуль жа, ужо не першы год, ён недавольна паглядваў на раку: усцяж раёна больш за паўдзесятка прыстаней — чаму б не арганізаваць хоць бы вывазку паставак па рацэ, на баржах. Ужо не раз гаварыў, дабіваўся ў акрузе, у Мазыры; адтуль пісалі, званілі ў Мінск, у Кіеў — ва ўпраўленне параходства; нічога не дабіліся — не было барж i буксіраў.
He ўправіліся вывезці i палавіны збожжа — падаспела бульба. Усе рынуліся на поле — капаць картоплю. Абапал усіх дарог, на ўсіх палосах — даўно ўжо не зялёных, рудых: зеляніна бульбоўніку пасохла, парудзела даўно, — заклапочаныя постаці: i старыя, i малыя, усе, хто можа рабіць. Падкопваюць, выбіраюць картоп’ лю, зносяць у кучкі ці ў кашы на вазах. Над полем, над дарогаю — з дня ў дзень пяшчотная сонечнасць. Дні пагодныя, як на заказ. Чыстыя i вельмі ціхія: галасы як бы звіняць, але ціха. Усюды плавае "бабіна лета". "Бабіным летам" абчапляны рудыя кусты бульбоўніку, трава пры дарозе, чапляецца яно за ногі, за крылы таратайкі. У конскай грыве таксама "бабіна лета". І спакойная, мудрая журлівасць над усім. І пахне дымам: там i тут на полі белыя дымы — паляць сухое бацвінне. Пякуць бульбу — радасць малым, i грэюцца старэйшыя: зямля ўжо не летняя, стынуць рукі. Днём яшчэ цёпла, а ночы — волкія, важкія, i ранкамі на бульбоўніку, на траве белыя махры інею.
Паўзуць i паўзуць полем вазы з лазовымі кашамі. Вазы з кашамі на полі, на дарогах, на прыгуменнях. Пры гумнах ледзь не ў кожным двары ладзяць капцы — картоплю ўкрываюць ад зімніх халадоў. Вялікія, доўпя, як аборы, капцы ссыпаюць пры калгасных дварах; доўпя капцы гэтыя яшчэ ў навіну, як i самі калгасныя аборы.
Ідуць вазы з кашамі к вялікім раённым дарогам, па шляхах з бярозамі i вербамі, з тэлефоннымі слупамі. Палавіна вазоў у адзін раён, палавіна — у другі. На станцыях зноў людна i тлумна: сыходзяцца, ціснуцца дзесяткі, сотні вазоў. Храпуць, іржуць коні, раз-пораз ускідваецца лаянка, гатова загарэцца бойка: кожнаму хочацца прабіцца да вагаў раней. Зноў Апейку бярэ трывога аб вывазцы: марудна ідзе яна. З акругі ж — што ні дзень — званкі, запытанні: як з нарыхтоўкамі, як — план? Напамінкі, што бульба — Ленінграду i Маскве, накачкі: падводзіце акругу! Нібы ён вінаваты, нібы ўсё таму, што ён — не хоча ці мала хоча, каб было лепш! І от жа: хоць не вінаваты, хоць ведаеш — няма на табе віны, a ездзіш ужо як вінаваты; гаворыш ужо ў сельсаветах, у калгасах, у вёсках неспакойна. Сам падганяеш ужо, i сам накачваеш, хоць часта бачыш, што ўсё гэта i не трэба. Неспакой, гарачка — нервы не вытрымліваюць. Спакой, дзелавітая разважнасць не ўдаюцца.
А можа, такое з ім i адтаго, што ён адчувае: цішыня гэта асенняя — не такая лагодная, як магло б здацца, — зманлівая. Нельга падцавацца яе мірнай супакойлівасці: спакою — няма. Спакой нам толькі сніцца, праўду казаў Блок. Нярэдка сустракаюць у сёлах незычлівыя, нядобрыя позіркі. Нярэдка позіркі людзі хаваюць — хаваюць душы. Стараюцца ўтаіць, што там у ix. Заўважыўшы яго блізка, спяшаюцца адысці падалей. І на сходы вечарамі няпроста склікаць: доўга сыходзяцца, i не ўсе. Паўзуць нядобрыя чуткі, што гэты год цвёрдыя заданні будуць не толькі кулакам i сераднякам — нават маламоцным. Што не абмінуць потым i беднякоў, у каторых будзе што ўзяць. Што забіраць будуць усё, дачыста; што павязуць усё ў горад — рабочым i партыйным. Не ў адным сяле чуў ён: кулакі шэпчуцца, згаворваюцца, гатовы падняць галаву. Харчаў сказаў, што ў яго ёсць дакладныя матэрыялы пра тое, што рыхтуецца змова.
Не ціхая, зусім не ціхая гэтая залатая, асенняя цішыня. І ў гэтую восень — як i летась — натыкаешся на спробы ўхіліцца ад здачы абавязковых падаткаў. Як i летась — дзе-нідзе спрабуюць утойваць збожжа i бульбу. Адгаворка ўсюды адна: падаткі не пад сілу, здаваць няма чаго. Hi ўгаворы, ні пагрозы часта не памагаюць. Даводзіцца арганізоўваць актывістаў. З ix помаччу знайшлі не адзін тайнік, схованку збожжа i бульбы. Знайшлі — рэквізавалі. На саміх тых, хто хацеў ухіліцца ад падаткаў, ашукаць, аформілі некалькі спраў, перадалі ў суд. Пяцёх, найбольш злосных, пасадзілі наваг.