Подых навальніцы

Зубрыча давялося чакаць доўга. Пачуўшы лёгкі бег калёс, Яўхім не выйшаў на дарогу, глядзеў з-за дрэва, праз гушчэчу зарасніку: думаў выйсці тады, калі ўпэўніцца, што гэта іменна Зубрыч. Ехаў-такі — адразу пазнаў — Зубрыч, — на лёгкім, з рысорамі, вазку, у палатняным плашчы з капюшонам, у выгаралай, з памятым казырком шапцы. Сядзеў так, што можна было падумаць — нудзіцца дарогаю, дрэмле, але Яўхім зводдалек улавіў заклапочаны позірк яго ўперад.

Яўхім, спакойна адхінаючы галлё, выйшаў на дарогу. Зубрыч спакойна ж, павольна пад’ехаў. Спадылба прастрэліў дарогу наперадзе.

— Падвязеце, можа? — сказаў Яўхім прытоена насмешліва.

— Сядай. — Зубрыч прытрымаў каня. Не ўзяў Яўхімавага гулліва-насмешлівага тону, сказаў стрымана, сур’ёзна.

Зубрыч дзелавіта варухнуў лейцамі, вазок крануўся.

— Што такое? — Зубрыч зірнуў на Яўхіма строга, патрабавальна.

Яўхім, ужо без гуллівасці, коратка, грубавата, расказаў.

— Я ведаю гэта, — прамовіў Зубрыч, адварочваючыся ад яго.

Яўхім заўважыў i ў тоне гаворкі яго, i ў тым, як адвярнуўся, глядзеў кудысьці ўперад, недавольнасць: нібы яго патурбавалі з-за нейкай дробязі!

Яўхім зазлаваў. Узяла непрыхільнасць да Зубрыча, упартасць.

— Дак чаму ж не зрабілі нічого? Пальцам не варухнулі! — сказаў груба, непрыязна, знарок паказваючы гэта.

— Не магу, — Зубрыч пібы не заўважыў Яўхімавага тону. Ці не палічыў вартым прыніжацца да гэтага тону. Мякка i як бы звысака, павучаючы, растлумачыў: — Рашэнне зверху. Рашэнне Цэнтральнага Камітэта! І савецкага ўрада!..

— Дак нічого i зрабіць не можно було? — не змяняў Яўхім тону.

— Можна было, — лагодна згадзіўся Зубрыч. — Але — таварышы ў вас вельмі граматныя. Таварыш Гайліс i ваш новы старшыня калгаса… Вялікую, можна сказаць — пахвальную актыўнасць праявіў ваш наваяўлены старшыня! Дайшоў да сакратара райкома таварыша Башлыкова! Дамовіўся са старшынёй райвыканкома таварышам Апейкам!.. Дамовіўся не наогул, а — канкрэтна! Канкрэтна дамовіўся, які ўчастак выдзеліць! Мне паведамілі толькі рашэнне! Канкрэтнае! Я быў бяссільны!..

Зубрыч развёў рукою. Яўхіма злавала не толькі тое, што ён казаў, але i яго манера гаварыць: крыўляецца, як на спектаклі, як перад малым; калі такое робіцца!

— Што ж вы — можаце? — сказаў Яўхім з пагардай. Падумаў зласліва пра сябе: знайшоў на каго спадзявацца!

— Не трэба істэрыі! — ужо без артыстычнасці, уважліва i холадна прамовіў Зубрыч. — Цярплівасць i вытрымка — вось што трэба! — Ён загаварыў стрымана, дзелавіта — Мы не можам не лічыцца з абставінамі. Абставіны пакуль што, на жаль, мацней за нас. Нам, незалежна ад нашых жаданняў, астаецца пакуль адно — чакаць. Чакаць, калі абстаноўка зменіцца. Стане больш спрыяльнай нам.

— Як жа ждаць? Жыць ужэ няма як! — абурыўся Яўхім. Абурыўся так, нібы Зубрыч у гэтым быў вінаваты.

— Нявесела жыць, — згадзіўся Зубрыч. — Не хочацца спяваць хвалу жыццю, калі бяруць за горла… — Ён неяк уважліва зірнуў Яўхіму ў твар, памаўчаў, нібы разважаючы, i раптам сказаў: — Але самае невясёлае тое, што гэта, можна сказаць, — пачатак. Што наперадзе — горшае… — Чуючы, як насцярожыўся, як ловіць кожнае яго слова Яўхім, ён загаварыў жорстка, бязлітасна: — Бальшавіцкая партыя толькі пачала генеральнае наступленне, — "партыя" i "генеральнае наступленне" ён сказаў з асаблівым, злавесным сэнсам. Амаль паўтарыў, нібы падкрэсліў: — Толькі пачала наступаць на капіталістычныя элементы ў сяле. Гэта значыць — на мужыка. У першую чаргу, вядома, на мужыка заможнага, гаспадарлівага, які імянуецца кулаком… Партыя — не спыніцца, — усё больш, быццам знарок, трывожыў ён Яўхіма. — Не спыніцца, пакуль не давядзе лінію да канца. Пакуль, інакш кажучы, — не сатрэ мужыка ў парашок…

— Дак што ж рабіць? — не запытаўся, а зноў як бы абвінаваціў Зубрыча Яўхім. Дзіўна, тое, што ён сам адчуваў, пачутае ад Зубрыча, станавілася быццам больш грозным.

— Гэта пытанне важнае. І — складанае… — Зубрыч на момант як бы задумаўся. — Калі думаць рэальна, то ў бліжэйшы час трэба думаць, як зберагчы маёмасць, капітал свой. Задача амаль немагчымая ў цяперашніх абставінах. Ёсць, на жаль, толькі адзін спосаб зберагчы нажыты капітал: не марудзячы, наколькі можна, энергічна распускаць гаспадарку. Пераводзіць нерухомую, грамозную маёмасць у грошы. Якія можна зберагчы, захаваўшы надзейна, закапаўшы ў зямлю. Што да роду грошай, то тут можна было б адцаць перавагу золату, але яго, на жаль, амаль немагчыма будзе знайсці. Так што прыйдзецца — на звычайныя грошы.

Яўхім ужо не заўважыў яго несамавітых зваротаў: не да таго было.

— Не вельмі купіць хто! — сказаў ён з абурэннем, якое не знікала. — Усе самі глядзяць, як бы збыць!

— Н-да, — згадзіўся Зубрыч, — людзі адчуваюць, чым пахне. Кан’юнктура гандлёвая, так сказаць, не спрыяе продажу Але — трэба лічыцца з абстаноўкай, i трэба дзейнічаць у гэтым кірунку. Толькі ў гэтым. Каб не рызыкаваць астацца i без грошай i без маёмасці.

— І ето, i маёмасць — забяруць?!

— Ёсць падставы лічыць, што ўсё будзе рэквізавана — адабрана — для калгасаў. Без якой-небудзь расплаты. Для выканання далейшай генеральнай лініі — вырваць капіталізм з коранем. Да астатку.

Яўхім злосна мацюкнуўся. Люта павёў позіркам спадылба, не знаходзячы выхаду безнадзейнасці, што захмарыла ўсё жыццё, што запякла такім здзекам, ашалела плюнуў. Свет гатоў быў спапяліць у гэты момант, растаптаць, разламаць усё — такая лютасць узяла.

Зубрыч нібы пашкадаваў:

— Буралом гэты не абміне нікога. Усіх захопіць, кожнае дрэва выверне, з коранем. Не абміне нікога. — Ён дадаў, як асабліва важнае: — Не міне ні дужае, ні слабое дрэва. Hi кулака, ні — бедняка…

— Як жа жыць? — не адразу выціснуў пануры, затоены Яўхім.

— Так i жыць. Помнячы, што нічога не вечна, што ўсё мяняецца, як казаў Карл Маркс. Сёння — яны, заўтра, — Зубрыч сказаў значна, — заўтра — мы. — Загарэўся, загаварыў з верай, з захапленнем: — Трэба глядзець наперад! Умець распазнаваць, куды цячэ жыццё! Жыццё паварочвае ў нашым кірунку! Чым больш бальшавікі будуць ціснуць, тым больш будуць слабець яны. І тым мацней будзем мы! Такая — дыялектыка! Народ ніколі не прымірыцца з калгасамі! З гэтым здзекам з мужыка, з усёй яго прыроды!..

— Хто не прымірыцца, а хто — дак як на рай які надзеецца, — перабіў яго Яўхім.

— Ix мала! Не трэба ашуквацца! Maca сялян — супраць калгасаў! Супраць! Не адзінкі, не сотні — маса! Maca!

— Ето такая маса, — скрывіўся Яўхім, як ад дзіцячай выдумкі,— што толькі сядзіць ды жджэ, як яно будзе. Ціскануць заўтра бальшавікі — дак i палезе ўся. І служыць будзе.

— Ты памыляешся! Ты не ўмееш ацэньваць абстаноўку! Pyx гісторыі! Усё гэта не так проста, як ты думаеш! — напаў на яго Зубрыч, але Яўхім злосна перабіў:

— Да што тут — проста, няпроста! Тут ужэ самога думка бярэ — штоб у калгас! Усе адно — жыць няма як!

— Не трэба падаць духам! Зубрыч пакруціў галавою: трэба ж — такое малаверства! З бадзёрай, мудрай усмешачкай павялеў:— Вытрымка i вера! Не трэба да часу вешаць галаву, друг! Прыйдзе наша пара, вернецца ўсё! Яшчэ нямала ў прыдачу возьмеш! Калі толькі заслужыш, вядома!.. — дадаў Зубрыч зусім весела.

Яўхім не адказаў на яго весялосць. Хмурна глядзеў уніз на дарогу, гарбата ківаўся, быццам не чуў Зубрыча. Зубрыча гэта не збянтэжыла.

— Мы сваё зробім, — сказаў ён, зрабіўшы націск на "мы" i надаўшы гэтаму "мы" загадкавую значнасць. — Але поспех нашай работы будзе залежаць ад цябе, ад многіх іншых нашых паплечнікаў сярод народу… Трэба працаваць з намі. Трэба паказваць, якую бяду нясуць бальшавікі. Аднаму, другому скажы i — пойдзе па сялу. Пускаць чуткі, даваць парады — што рабіць з гаспадаркаю, напрыклад… Уздымаць паніку, нездавальненне… Падбіраць недавольных, злучаць ix у групкі. Каб у належны момант было абаперціся на каго. Узняць ix i павесці з сабой — у належны момант… — Зубрыч яшчэ гаварыў, дзелавіта, важна тлумачыў, але Яўхім амаль не слухаў яго.

Яўхім разумеў большае, чым Зубрыч гаварыў: ён разумеў, што нічога добрага не будзе, што спадзявацца няма на каго. Калі выехалі на разгалку дарог, ён перабіў Зубрычава настаўленне: