Страница 24 из 91
Васіль ужо зноў угрэўся, калі хтосьці па-прыяцельску ляпнуў яго па плячы. Васіль здзіўлена азірнуўся: побач стаяў прыцярушаны мукою Косцік Хвошч, якога калісьці дражнілі «Косцік-Хвошчык». Мабыць, цэлы год не бачыліся — Косцік жыў і рабіў у мястэчку — і раптам такая сустрэча!
— А я гляджу — ён ці не ён? — засмяяўся Косцік.
Васіль таксама ўсміхнуўся.
— Я…
— Як ты сюды трапіў?!
Васіль не зніякавеў, не паказаў крыўды, кпліва, па-маладзецку варухнуў плячыма.
— Як? Рыштант.
— За што?!
— Доўгі расказ!..
Але Косцік быў не такі, каб пры такіх акалічнасцях мог лёгка адступіцца. І не цікаўнасць простая брала яго: справа датычылася прыяцеля, прычым прыяцеля, як ён лічыў, ва ўсім слабейшага. Косціку не трэба было вялікай здагадлівасці, каб зразумець, што прыяцель гэты да таго ж адчувае сябе не так весела, як хоча паказаць. І прыйшлося Васілю хочаш не хочаш адкрываць закрытае на моцны замок, недаверлівае сэрца. Пачаў спачатку так, абы адкаснуцца, суха, неахвотна, а потым неспадзеўкі разгарачыўся, стаў выкладваць усё з крыўдай, са злосцю.
— І ты павёў іх?
— А што мне було зрабіць? Аднаму? Я хацеў спярша — дак адзін наганам як трэсне…
— Усё адно… Людзей як-небудзь пазваў бы!..
— Пазваў бы! Калі спяць усе!..
— Эх, гады, не перадушаць іх ніяк! — пашкадаваў Косцік, і Васіль пачуў у яго словах як бы спачуванне сабе.
Расчулены, Васіль паскардзіўся:
— Тут мяне самога ў бандзіты прыпісалі!..
— Ляпнуў!.. Які ж ты бандзіт?
— Такі… Рыштантам от зрабілі!
Косцік загарэўся памагчы.
— Я пагавару, каб праверылі, як усё было! І сам скажу, хто ты такі! Скажу, што ніякі ты не бандзіт! Што ты такі, для якіх рэвалюцыю зрабілі, от што!.. Хай за тое, што вінаваты, нагрэюць, а за што не вінаваты — адпусцяць!
— Не павераць…
— Мне? Я — у камсамольцах, — важна прамовіў Косцік. — Я з самім Апейкам знаёмы!
— Стане цябе Апейка слухаць!
— Будзе!
І каб зусім пераканаць упартага, недаверлівага прыяцеля, дадаў:
— Знаеш, для чаго ето? — Ён павёў позіркам па гары дроў і цурбакоў. — Для млына. А ў млыне муку мелем. Для каго? — Васіль маўчаў, не ведаў. — Для горада! Для Мазыра! Няхватка дзецям, чырвонаармейцам і іншым. Мяне прыслалі сюды, у млын! Як камсамольца, на выручку!
Косцікавы вочы пыталіся: «Ясна?» Васіль моўчкі кіўнуў галавою.
Канваір, які, мусіць, ведаў Косціка, што дазволіў такую доўгую гаворку з арыштаваным, урэшце ўсё ж, не так тонам загаду, як просьбы, сказаў, каб канчалі гаварыць.
Косцік падаў руку і хадою гаспадара пайшоў у млын, а Васіль узяўся за пілу.
4
Позна ўвечары, вяртаючыся дамоў, старшыня валвыканкома Апейка рашыў зайсці да начальніка міліцыі. У пакоі начальніка было цёмна, свяцілася толькі акно ў дзяжурцы, і Апейка падаўся адразу на кватэру Харчава: начальнік міліцыі жыў тут жа, у гэтым доме, у двух пакойчыках з двара.
Харчаў сядзеў каля ўслона босы, у галіфэ з леямі і прапаленай на локці сарочцы. Мокрымі рукамі, аблепленымі луской, што серабрыста паблісквала ў святле лямпы, чысціў рыбу.
— Якраз у пару прыйшоў, — адказаў ён весела на прывітанне Апейкі. — Як чуў…
— Дзе налавіў? Ці мо — падарылі?
— Эге, падарылі! Так я і вазьму! Плёткі потым на цэлы павет!.. Знайшоў дурня!.. — Апейку яго словы не здзівілі, ён ведаў: Харчаў у гэтым непадступны, не возьме «падарунка».
Начальнік міліцыі дадаў ужо інакш, разважліва:
— У доранай яно, сказаць, і смаку ніякага. Як лаза. Еш, калі хочаш, але пра смак не думай… Другое, калі сам палазіш, памокнеш, падрыжыш на холадзе, тады рыба — о! Ясі яе, як прорва!.. У Ламачах быў. Ночку недаспаў — і вось бачыш!
І гэта было падобна на Харчава: пахадзіць, палазіць усюды, здабыць усё самому. Харчаў кінуў недачышчанага ляшча, устаў, гукнуў жонку.
— Пачакай, — сказаў яму Апейка. — Справа ў мяне. Адзенься. Пойдзем пагаворым.
Харчаў, па сваёй з ваенных часоў звычцы, не пытаючыся, пра што будзе гаворка, выцер ручніком рукі, хутка ўсцягнуў боты. Праз хвіліну ён выйшаў з суседняга пакойчыка ўжо ў гімнасцёрцы, моцна падпяразаны, усім выглядам паказваючы, што гатовы да любой справы. Ён быў шырокі ў плячах, шырокі тварам, з чырвона загарэлай, дублёнай скурай, прысадзісты, падобны на каржакаваты палескі дуб, што моцна ўрос у зямлю. Баявы кавалерыст, душа якога яшчэ жыла паходамі, атакамі, сніла ўкраінскі стэп, ён, хоць і моцна зацягваў папругу, быў ужо не такі стройны, як паўтара года назад, калі Апейка ўбачыў яго ўпершыню.
«Папаўнеў і неяк падабрэў тварам, — падумаў Апейка, ідучы поруч з ім па двары. — І на цябе, брат, мірнае жыццё адбітак кладзе, кавалерыст заўзяты!.. Гімнасцёрка малаватая робіцца…» Ён тут жа запярэчыў сабе, што Харчаў усё ж перамяніўся мала, што папаўнець і ад гэтага нібы падабрэць тварам ён мог бы і на фронце — старэе ж, як-ніяк; ды і якое яму мірнае жыццё, калі ў лесе маслакоўцы, калі таго і глядзі кулю ўцэляць дзе-небудзь на дарозе.
Апейка з нейкай зайздрасцю падумаў, што, хоць ён на пасадзе і вышэй за Харчава, той у людскім уяўленні мае больш увагі і пашаны: «Ціхі я, непрыкметны, як быў настаўнікам, так і застаўся ім. Харчаў жа — адвага, надзея, герой…»
— Ёсць скарга, — сказаў Апейка, калі начальнік міліцыі запаліў лямпу.
Апейка знарок памаўчаў. Ён быў амаль таго ж росту, што і Харчаў, быў таксама ў вайсковай форме. Праўда, не ў гімнасцёрцы, а ў фрэнчы з грубага сукна, з вялікімі нашыўнымі кішэнямі на грудзях і па баках, са стаячым каўняром, які падпіраў і цёр падбародак. Але і ў сваёй форме ён выглядаў вельмі сціплым, дробным.
Фрэнч быў яўна велікаваты яму, ад гэтага яго дробная, сутулая постаць выдавала драбнейшай, як была сапраўды.
— Якая скарга? — запытаўся Харчаў.
— Трымаеш чалавека без дастатковых падстаў. Можна сказаць, невіноўнага.
— Каго гэта?
— Дзятла Васіля. З Куранёў…
На гімнасцёрцы, напятай на шырокіх грудзях, зазырчэў ордэн Чырвонага Сцяга, акружаны выгаралай паркалёвай зборкай.
— А-а… Усе яны невіноўныя, — прамовіў Харчаў цвёрда, пераканана.
— Што значыць — «усе»?
— Усе… Каторыя трапляюцца!..
— Гэта — не доказ, — ціха, мякка запярэчыў Апейка тонам старэйшага, які абавязан паправіць, растлумачыць. — Трэба разбіраць канкрэтно. Кожны выпадак…
— Разбіралі.
— Ёсць факты? Канкрэтныя?
— Ёсць.
— І ён прызнае іх?
— Знайшоў дурня! Прызнаецца ён, чакай!
— Павінны быць канкрэтныя факты, — ціха, але ўпарта прамовіў Апейка.
Старшыня валвыканкома папрасіў пратаколы допытаў. Стоячы пры лямпе, якая асвятляла бугрысты, з залысінамі лоб, рэдкую павітуху чарнявых валасоў, моўчкі перагледзеў некалькі лісткоў.
— Усё? — падняў вочы на Харчава.
— Усё.
— Больш нічога? Другіх фактаў віны яго няма?
— Другіх мы проста не ведаем.
— Значыць, і спасылацца на іх не будзем…
— Чаму гэта? А калі я ўпэўнен! Калі сэрца маё падказвае!
— Сэрца, дружа, можа часам і ашукаць…
— І Шабета за тое, што — птушка падазроная…
— Даруй, але Шабета не даў ні аднаго доказу, што Дзяцел бандыт. Ёсць толькі факт, які паказвае, што яго прымусілі правесці.
— І аднаго гэтага факта, калі на тое, досыць.
— А я думаю — мала. — Апейка заўважыў, як Харчаў рэзка, з упартым выразам правёў рукой па папрузе, абцягваючы гімнасцёрку. Начальнік міліцыі быў нязгодны. Апейка мяккім голасам пастараўся растлумачыць: — Мала — не таму, што факт адзін, а таму, што ён… недастатковы для тваіх вывадаў…
— Як гэта — недастатковы!
— Ён, паўтараю, не гаворыць, што Дзяцел — бандыт. Або нават — іх пасобнік.
— Дык пасабляў жа! Сам прызнаўся!
— Правёў пад абрэзамі! Адзін раз!
— Дазнайся ідзі! — Харчаў неспакойна захадзіў. — Адзін ці не адзін раз. Пад абрэзамі ці не пад абрэзамі. Усе яны, калі пападуцца, пад абрэзамі памагалі! Усе чэсныя, ангелы! А маслакі арудуюць! Хто толькі іх корміць ды наводзіць! — Ён стаў перад Апейкам, па-свойску, але цвёрда ўзяў яго за руку. — Я лічу — калі хочам кончыць Маслака, няма чаго міндальнічаць. Памог маслакам? Памог. Значыць, таксама ўдзельнік! Ну і пасядзі, папарся! Аднаго пасадзіш — другі баяцца будзе!