Чорны замак Альшанскі

А ў вачах побач з гумарком пранізлівая ўвага, адметны шырокі розум.

Не, не хацеў бы я быць падсудным пры такім пракуратары. Справядлівы-то справядлівы, але як ты вінаваты — літасці не чакай.

— Значыць, вам працэс «сваякі Юлляна Сая супраць Крыштофа Высоцкага»? Ліпень — жнівень трыццаць дзевятага? Ну, паколькі ўжо спатрэбіліся жывыя архівы, то да вашых паслуг. Ну, вядома, настолькі, наколькі можна спадзявацца мне на сваю памяць. Тым больш што я той працэс не вёў, а аддаў яго весці памочніку, віцэ-пракуратару Рышарду Мыслоўскаму.

— Чаму?

— Ну, малады чалавек. Маладое імкненне да пашаны і славы. А мне было тады ўжо амаль сорак. Трэба было даць яму магчымасць высунуцца. Я яго паважаў…

— А акрамя?…

— Гледзіцё ў корань? Гэта добра, што адразу заўважылі і «акрамя»… Я амаль ніколі не звязваўся з працэсамі, дзе хаця крыху пахла палітыкай. А калі звязваўся, то пракуратар з мяне быў нікуды не варты. Калі бачыў, што чалавек сумленна ішоў у сваю справу, — адвакат амаль абавязкова выйграваў працэс.

— І можна было?

— Так, каб ніхто не мог прычапіцца — цяжка, але можна… Не верыце, думаеце, языком віляю. Каб віляў, каб быў пракуратар-інсінуатар, пракуратар-каланізатар, то не пенсія б мне ад новай улады была, а віляў бы я языком недзе ў Вілюі.

— Хіба палітычнае было забойства?

— Спачатку выходзіла на ўсе сто, што палітычнае. Толькі занадта ўжо нейкае… гідкае, з паскудзінкай. Нібы не «палітык» рабіў, а такая сабе дробная вужачка. Хаця ў палітыцы і такіх хапала і хапае. Хадзілі чуткі, што хлоп нібы ўваходзіў у нейкую падпольную студэнцкую групіроўку. Звязвалі з яго імем справу лістовак у Кладненскім тэатры, «экс»* банкаўскай машыны. Але два сведкі былі звязаны з паліцыяй. І гэтыя справы, у якіх ён ці ўдзельнічаў яшчэ, пашкодзілі Крыштофу больш, чым забойства. Ну, а пасля пайшло такое, што я за галаву хапіўся, і адзіным суцяшэннем было тое, што пакарання смерцю яму і Рышард Мыслоўскі даб'ецца. Дык вось як яно было.

* «Экс» — ад «экспрапрыяцыя». Рабунак не дзеля сваёй кішэні, а для патрэб партыі.

— Зноў папярэджваю: кажу толькі тое, што памятаю. І ручацца за кожную дэталь, за кожную дробязь, за кожны валёр — не буду. Так з папраўкамі і запісвайце. З папраўкамі на тое, што я гэта так запомніў.

Гэта было, калі я не памыляюся, вясною 1939 года. У той дзень я якраз падпісваў так званыя «уможэнювкі». Адзін з самых непрыемных абавязкаў у пракуратара. Гэта значыць, «марыў» кароткім рашэннем справы, падрыхтаваныя віцэ-пракуратарам: «няма складу злачынства», «самагубства», «спраўца не знойдзены», «няшчасны выпадак». Разабрацца ў гэтым толкам часу няма, і калі твой віцэ — лянцюх, то цалкам можа быць, што ўморыць нехта, ды хоць бы й ты сам, за нейкі там дзень і поўны куль улік, і забойства, і самога злачынцу, які ў скверы па той бок вуліцы ў гэты час цыгарэтку прыкурвае.

Настрой у мяне — хоць вешайся з такой прычыны. І тут папка, а ў папцы паперкі. І я тыя паперкі павінен «умарыць» з той прычыны, што няма складу злачынства і не наша зямная справа яго судзіць, а судзіць яго будзе бог, таму што самагубства — гэта парушэнне божага закона і злачынства супраць бога і сваёй неўміручай душы.

Што ў папцы? Рапарт пастарунковага, прызнанні сведкі, нейкага Язэпа Шаўца, што, збіраючы вясною журавіну, выбіўся проста на мёртвае цела, нічым не прыкрытае, пратакол лекара судовага, пісаны, відаць, левай нагой, адна гільзачка ад пісталета — а калібр ягоны 7,65. Ну і аркушык бруднаваты паперкі, на якім чорным па белым:

«Бывайце, людзі. Бывайце і вы, мае сваякі, што не паверылі майму цяжкаму становішчу і цягнулі з тым, каб памагчы мне. Маю на імя Крыштоф сын Леана Высоцкі. Дзякуючы няўхільнаму, фатальнаму збегу абставін учыніў у Кладна махлярства і растрату. Баюся не таго, што за мною па пятах ідзе паліцыя. Ад яе я ўцёк бы. Але куды ўцячы ад уласнага сумлення! Не хачу жыць заплямленым і таму адбіраю ў сябе жыццё». І подпіс з вензэлямі. І аніякіх, да яснай халеры, дакументаў.

Сабраўся я ўжо і гэтую справу падмахнуць, але шкрабе нешта ў мяне на душы. «Не, — думаю чамусьці, — марыць гэтую справу шчэ ранавата».

Чаму? А таму, што раны дзве (у ямку на мяжы шыі і грудзей, тую, дзе «душа жыве», і ў левую скронь). Першае месца смяротным сяляне лічаць, а мяшчане ды яшчэ з прэтэнзіямі на «культуру» — радзей. А левая скронь? Ляўшун быў, ці што? Ці, можа, па старой «царскай» яшчэ памяці? Тады леўшуноў (здаецца), ды людзей з пляскатай ступнёй, ды яшчэ імпатэнтаў у армію не бралі. І столькі іх тады ў нас развялося — Нарач запрудзіць можна. А пасля, глядзіш, такі са «ступой» так ад палясоўшчыка ўцякае, што лаўжы трашчаць. А пасля ў такога імпатэнта поўная хата дзяцей. І правальваецца справа аб пастаўцы дзяржаве толькі паўнацэнных егераў. З трэскам.

Прытым гільза адна. Прытым нідзе ў справе ані слова пра пісталет.

Ну, праз дзяжурнага асэсара загадваю высветліць справу са зброяй, зрабіць ускрыццё трупа. І тэлефаную ў паліцыю, ці не аб'явілі яны росшук такога і такога махляра і растратчыка.

Не паспеў філіжанкі кавы выпіць, з камісар'ята адказваюць: зброі пры тленных астанках не знайшлі (сам, мёртвы, занесці нікуды, вядома ж, не мог, значыць, падабраў нехта і цяпер чакай новых эксцэсаў, калі яна, зброя, у нягожыя рукі трапіць).

Марудзіць тут не было чаго. Замовіў машыну (памятаю як зараз, што нямецкі «мерседэс-бенц») і еду ў каменду павятовую ў мілай кампаніі суддзі следчага, кіраўніка следчай брыгады і пары пастарунковых.

Едзем на месца здарэння.

Спыніліся, помніцца, на ўзлессі і папрамавалі на месца здарэння. Пастарунковы торкае пальцам у месца, на якім, «здаецца», знайшоў астанкі той мужык.

— Як ляжаў?

— Галавою вось сюды, да таго малога ўрвішча. І песць адной рукі звешвалася з яго.

Глянуў я ўніз — у пары метраў унізе дрыгва. Ды не такая, на якой сівец расце, а значыць, пры асцярожнасці прайсці можна, а тая, што зеляненькі такі дыванок, а ў рэдкіх разрывах ягоных — нешта накшталт толькі што замешанай вадкай цамянкі. Калі адкінуў руку пасля стрэлу, то да страшнага суда ніхто таго пісталета не знойдзе. І якраз такі разрыў на гэтым месцы.

— Левая рука была адкінута?

— Гм… дайце саабразіць… Не, правая. Правая была.

«Што ж ён, — думаю, — цераз галаву страляў? Або, прабіўшы скронь, акуратна пераклаў пісталет у правую, будучы практычна ўжо мёртвы, і толькі тады руку адкінуў? Не клеіцца нешта».

Ну і на месцы паспяшаліся. Паверылі занадта запісцы. Гэта не тое, што цяпер (хаця і цяпер зрэдку здараецца), калі ў гэткім выпадку такі тарарам падымуць, што не толькі ўвесь крымінальны вышук, але і ўсіх чарцей у пекле вадун водзіць.

А тут акрамя іншага ўсяго столькі слядоў натапталі, нібы на гэтым месцы ўсім добрым людзям наваколля бясплатна голую Мэры Пікфард паказвалі. У кампаніі з Дугласам Фербенксам, бо і жаночыя сляды ёсць. І яшчэ паказвалі нейкую свінячую кіназорку, бо ляснічы ўказаў нам, што прайшла вялікая чарада дзікоў і яны маглі таксама затаптаць чыйсьці патрэбны нам след.

Словам, ані следу, ані пісталета, ані другой гільзы (урэшце, такую дробязь лёгка і згубіць вясной у гліцы ды апалай асенняй лістоце, а тут яшчэ якраз пачаў аблятаць зімні дуб — густымі шатамі ў паветры, тоўстым дываном — на зямлі).

Дык вось, пацалавалі мы на страсе салому ды вярнуліся дадому.

А тут і вынік ускрыцця. Дзве агнястрэльныя раны: грудной клеткі — трохі зверху ўніз, справа-налева (нічога сабе манько!), і галавы — ад левай скроні ўгору, і куля ў чэрапе. Першая рана — мог яшчэ нават і дваццаць хвілін жыць, другая — адразу б страціў прытомнасць. І — вось што такое гэтая клятая магія агульнай прадузятасці, агульнай думкі, агульнага пераканання, агульнага памылковага погляду, халера б іхняй матары — лекар робіць выснову, што «не выключае самагубства».