Чорны замак Альшанскі

— І я б на вашым месцы кінуў, — сказаў павучальна «брыгадзір Жэрар». — Вось сябар ваш — ён жа здаравенны, не раўнуючы першэрон ці брабансон, прабачце, таварыш Косміч. А я і яму раіў бы кінуць. Кропля нікаціну забівае, да вашага ведама, каня.

— Я не конь, — сказаў Пташынскі.

— Бачу. На пазногці зірніце. У блакіт аддаюць.

І раптам усхадзіўся. Дастаў з кішэні металічную таўлінку*.

* Пляскатая табакерка (часцей з бяросты, рэдка — металічная) для табакі (нюхальнага тытуню).

— Хочаце, я вам замест гэтай дрэні табаку даставаць буду. Нюхаць. Сам праціраю.

Ён зарадзіў у кожную ноздру па здаравеннай порцыі зеленаватага пылу.

Праз секунду гармата моцна ўдарыла, і Пахольчык закруціў носам.

— Аж уваччу пасвятлела… Улічыце, камерцыю падрываю. Сваю ж. Але здароўе чалавека за ўсё даражэй, як казаў стары рымлянін Гіпакрат. А тое, што вам скажуць, што слізістую абалонку сушыць, што сухі катар будзе, — гэта глупства пана бога — даруй ён мне і злітуйся… То як?

— Не ўжо, — сказаў Мар'ян.

— Глядзіце, — сказаў Пахольчык, падаючы яму «Шыпку». — Як надумаеце — прыходзьце. Дастану. І не «Пчолку», халера на яе, а сапраўдны.

На рагу мы развіталіся.

— Калі не з'еду ў Вільню на пару дзён, то заўтра зайду, — сказаў ён.

— Заходзь.

— Шкада, што нельга тую кнігу распатрашыць. Можа, у вокладцы заклеена нешта?

— Не. Вокладка тых жа часоў.

— Чорт яго! У галаву не лезе, што б гэта магло быць.

Перайшоўшы вуліцу, ён павярнуўся і ўзняў руку.

— Бывай!

Я прыкурыў, а калі зірнуў яму наўздагон, яго ўжо не было відаць у раптоўным снежным зарадзе, які абурыўся на горад.

РАЗДЗЕЛ V ЧАЛАВЕК ЗНІК

Мінула яшчэ чатыры дні. Прыйшоў красавік. Купы снегу, адкінутыя ўзімку машынамі пад дрэвы, сталі зусім малыя, брудныя і наздраватыя. І яшчэ снег падаў два разы, ён кожны раз чаргаваўся з дажджом, які з'ядаў яго на вачах. Усё часцей празрыста, па-вясенняму, сінела неба. У зацішку, з сонечнага боку двароў было ўжо зусім суха. І ўсё ж вясна наступала, нібы азіраючыся, часта саступаючы дарогу імжацы, холаду і слаце.

За гэтыя дні я некалькі разоў званіў да Мар'яна. Адказу не было. На чацвёрты дзень я не вытрымаў і паехаў да яго на кватэру.

Нават сабакі не адказалі брэхам на мой званок. Кватэра маўчала, нібы вымерла. Урэшце нічога дзіўнага ў гэтым не было. Едучы кудысь, Мар'ян заўсёды заводзіў псоў да нейкіх суседзяў, хаця мог бы і да мяне. Не хацеў перашкаджаць маёй рабоце.

Наша агульная падазронасць апошніх дзён зрабіла тое, што я нават агледзеў замок. Мне здалося, што ля яго абдрапана фарба. Але так бывае заўсёды, калі чалавек упоцемку спрабуе трапіць ключом у адтуліну.

З'едлівая пажылая вахцёрка, якую мы — хай даруе нам бог — клікалі часам «Цэрберам», часам «Цэнзарам Феакціставым», на мае пытанні адказала досыць рэзка:

— Я яму, сэрцайка, не мамка. Не бачу. З'ехаў некуды. Раніцай прыбіраю. Пад'езд мыю, першую пляцоўку. Каб у свіноце не сядзець. Пасля тут цэлы дзень. Вечарам Саня прыходзіць. І ён не бачыў. Сабакі? Адвёў, пэўна, як заўсёды… Што ж што не бачылі. Унь там чорны ход у двор. Там часам нават мне можна не заўважыць, як прыходзяць ці выходзяць. Але ён ім рэдка карыстаецца. Двор не дужа зручны.

Двор сапраўды не быў зручны. Усе гэтыя пуні, закамаркі, безжыццёвыя з выгляду галубятні, гаражы. І ягоны гараж. Замкнёны. Невядома нават, ці пусты, ці з машынай. А за пунямі той самы пустыр і дрэвы ля парніковай гаспадаркі. О, божа мой!

Я пацягнуўся дадому, не ведаючы, што й думаць. Які д'ябал мог затрымаць яго ў Вільні? Знайшоў нешта ў архіве? То мог бы і звякнуць.

Не ў дужа добрым настроі зайшоў я ў свой двор і ўбачыў Хасэ-Марыя Лыганоўскага, які корпаўся ў кветніку пад нашымі вокнамі. Жываплот вакол кветніка ў адным месцы парадзеў, і лекар якраз высаджваў на тое месца нейкія кусцікі. Мядзяны твар ад паветра і працы быў з глыбінным румянцам. Капялюш ляжаў на лаўцы, і ўсяму двару відаць была хвалістая грыва срэбных валасоў.

— Гісторыку-дэтэктыву асабістае прывітанне! — сказаў ён.

— Кандацьеру ад псіхалогіі — узаемна, — буркнуў я.

Ён прытаптаў зямлю вакол перасаджаных сцяблін, адкруціў паліўны кран, адмыў ад гразі рукі і, выціраючы іх насавіком — па-лекарску — палец за пальцам, бадзёра сказаў:

— Закурым, сусед.

Тут, у зацішку, нават прыгравала. Мы селі на лавачку, я распячатаў пачак і пачаставаў яго. Ён сачыў за гэтым працэсам пільнымі шэрымі вачыма.

— Слухайце, — раптам сказаў ён, — у вас часам у сваяцтве не было людзей… ну з пэўнымі адхіленнямі ў псіхіцы?

Пазней, калі я, на свой жах, зразумеў, што са мною сапраўды нешта не да ладу, я часта ўспамінаў гэтую першую размову і тое, што заўважыла ўсё гэта спрактыкаванае вока ўсімі знанага псіхіятра. Заўважыла яшчэ тады, калі нават я не заўважаў нічога. А тады я толькі зарагатаў.

— Ды не! Здаровыя ўсе былі, як пні.

— То й добра, — ён з відавочнай палёгкаю зацягнуўся, — значыць, гэта проста псіхіка кавалера. Тое, што і ў мяне. І ў Хілінскага. Ва ўсіх такіх.

— Ды што такое?

— Метадычны вы ў дробязях. Я вось быў у вас. Усё на сваім, спрадвеку заведзеным месцы. Там папера, там попельніца, там строга адно, а там — і навекі — іншае. Пачак адкрываеце так. Малако — толькі ў адной малочніцы. Кветкі купляеце толькі на Барскай у кіёску, хаця побач кветкавы магазін. Голіцеся, пэўна, таксама толькі ў аднаго майстра.

— Эге, — зарагатаў я. — Калі няма яго, то няголены пайду або ўдома пагалюся.

— І лазеншчык у вас толькі адзін. І не будзеце кнігу чытаць, пакуль рук не памыеце. І, калі кніга старая, абавязкова памыеце пасля. І раз на месяц выбіванне кіліма, а раз на два тыдні — пыласос яму.

— Слухайце, — сказаў я, — але адкуль вы гэта ведаеце?

— Я не ведаю. Я «умозаключаю», раблю вывады.

— Але нашто?

— Прафесійная звычка. Папрацавалі б з маё.

— Ну і якія ж вывады?

— Ды вас яны не датычацца. Проста метадычнасць закаранелага кавалера. У такіх або ў хаце гармідар і свінюшнік, боты на стале, або вось такое… Але ўвогуле гэта часам бывае адзнакаю пэўных адхіленняў у псіхіцы. Пры эпілепсіі, пры пачатках некаторых іншых хвароб.

— Ну калі так меркаваць, то большасць немцаў эпілептыкі. І ўвогуле, усе, хто як мага зручней арганізуе працу.

— Не смейцеся. Вось вам адзін прыклад, але важкі — Дастаеўскі.

— Вельмі ўлешчаны, — сказаў я.

Мы засмяяліся. Ці мог я думаць, што мне сапраўды давядзецца звяртацца да яго? І не ў такі ўжо далёкі час.

На пляцоўцы я ўбачыў Хілінскага, які якраз заходзіў у кватэру.

— Зноў нешта? — ён уважліва разглядаў мяне.

Я расказаў.

— З'ехаў кудысь. — Адам быў страшэнна стомлены. — Мо так і сядзіць у Вільні. А што не папярэдзіў аб затрымцы — тут усякае можа быць. Не малы. І не такія ўжо вы сябры, што сарочкі няма калі перамяніць.

— Усё ж я адзіны ягоны сябар. І не мог ён з-за хваробы жонкі так затрымацца. Ён жа кожны дзень званка чакаў. Я страшэнна непакоюся, Адаме.

— Добра. Калі ўжо так, то вось зараз пазваню Шчуку — мы ж прыяцелі. Хай навядзе даведкі, ці няма там каго… неапазнанага. І тэлефон твой дам. Хай табе сорамна будзе, калі гэты… твой… свечнік віленскі табе прывязе. Ну, бывай, лабузю. Пазваню, памалюся богу дый і завалюся спаць.

…Мінула яшчэ два дні. Недзе ў чацвер ці ў пятніцу, мо ў чатыры гадзіны раніцы, калі не раней, зазваніў тэлефон. Спалоханы спрасонку, я схапіў трубку.

— Алё. Хілінскі ад твайго імя званіў? — прагучаў нізкі голас.

— Так, — з цяжкасцю прыпамінаючы, аб чым ідзе справа, адказаў я. — Косміч ля тэлефона.

— Патрэбны твае паслугі. Ты не мог бы пад'ехаць для пазнавання?

— Вядома, — голас у мяне сеў.

— Машына праз дзесяць хвілін будзе ля пад'езда.

— Так. Апранаюся і адразу спускаюся ўніз.

Дрыжучы ад перарванага сну, хвалявання і холаду, у поўным непаразуменні, што б то магло азначаць, я спусціўся па сходах у золкі туман, нібы на дно малочнага возера. Праз нейкую хвіліну з гэтага туману вынырнулі вясёлкавыя, размытыя плямы фараў.