Страница 54 из 63
А ўсё ж, можа, яны i ўлiчаць ягоную шчырасьць, зразумеюць яе як абсалютную ляяльнасьць i як-небудзь спусьцяць усё на тармазах, думаў ён, ня надта падрабязна, але ўвогуле правiльна апiсваючы сваю размову з Красьнянскiм. Вядома, болей - словы i фразы Красьнянскага. Пад самы канец, калi ўсё амаль дарэшты было выкладзена на паперы, блiснула ўпартая думка-сумнеў: а калi ўсё ж тое - ад наiўнае шчырасьцi? Сапраўды, ад спачуваньня да яго, старога кнiжнага дурня? Тады што ж... Ён жа загубiць чалавека. I яго сям'ю. I яго малую дзяўчынку, здаецца, Iрачку з марожаным на палачцы, сьцятай у маленькiм кулачку... Во д'ябальшчына, во становiшча! Што ж тады ён робiць?
Але што было яшчэ рабiць?
Скварыш адсунуў ад сябе тыя дзьве старонкi дробнага тэксту - мабыць, горшага ён не пiсаў за ўсе свае пяцьдзясят гадоў. Подлыя старонкi, нiчога ня скажаш. Вылез з-за стала, налiў чарку каньяку, выпiў. Налiў другую... Пакуль чуцьцё ўпарта патрабавала нейкае пэўнасьцi, канчатковага рашэньня, якога ўсё не знаходзiлася; кожны варыянт быў горшы за папярэднi. Хоць варыянтаў тых было ў яго два. I абое - рабое...
Мiж тым, настала глыбокая ноч. Дом сьцiшыўся, перасталi гудзець лiфты, грукаць дзьверы. За сьцяной у суседняй кватэры цiхенька паплакала ды сьцiхла дзiця, мабыць, заснула. Жыхары ў сваiх сотах-кватэрах вялiкага дому пакрысе сьцiшылiся, паснулi, толькi ў трубах водаправоду часам чулася нейкае тоненькае жалобнае скуголеньне. Скварыш зноў пачаў хадзiць па кватэры, падыйшоў да цёмнага вакна ў зальчыку. На падворку ўнiзе неяк быццам ярчэй, чым зьвечара, сьвяцiў на мачце лiхтар, ярчэй сьвяцiлiся кодабы аўтамабiляў мiж счарнелых кронаў дваровых дрэваў. Цяпер там было сонна i пуста. I гэтак жа пуста i стомлена-сонна рабiлася на душы ў прафэсара.
Можа, цяпер было б лепш, каб дома, а не на дачы была яго жонка Леакадзiя Адамаўна, было б каму сказаць слова, ня глухнуць у гэтую маўклiвую ноч. Хаця, можа, i ня лепш. З жонкаю ён ужо даволi нагаварыўся аб сваiм няшчасьцi, жонка яму не спачувала. Толькi дакарала за ягоны доўгi язык, за дзiцячую даверлiвасьць. За дурную наiўнасьць. Можа, i так, ён ёй не пярэчыў. Жонку ён добра ведаў, пражыў зь ёю жыцьцё, яны выгадавалi дачку, гадавалi ўнукаў, але...
Было невялiкае "але" ў iхным жыцьцi, якое заўжды ў далiкатных выпадках прымушала яго прытармазiць, успомнiць, змоўкнуць, каб не перасягнуць апошнюю рысу шчырасьцi. За той рысай была небясьпека, ён адчуваў гэта, хоць фармуляваць яе пазьбягаў, нават баяўся. Маўклiвае табу доўгiя гады ляжала за той рысай.
Ён тады быў яшчэ даволi маладым чалавекам, толькi што сьпечаны кандыдат навук, жылi яны на прыватнай кватэры, вядома ж, без тэлефона. Неяк улетку прыйшла тэлеграма, што занядужала мацi - упала, зламала нагу, просiць, каб прыехаў. Ён хутка сабраўся, паехаў, зайшоў у раённую бальнiцу, уладкаваў туды мацi. Назад паехаў днi праз тры, спазьнiўся на рэйсавы аўтобус, дабiраўся спадарожнымi, i надвячоркам зь лёгкiм партфэлем у руках кiраваў на сваю прыгарадную вулiцу. I тады ён убачыў жонку, якая неяк хуценька гаманiла з маладым чалавекам у блакiтнай тэнiсцы, усё азiраючыся па баках. Было гэта за якiх два кварталы, на скрыжаваньнi дзьвюх вулiц, ля водаразборнай калёнкi. Леакадзiя змалку была блiзарукай, але акуляраў тады не насiла, i ня згледзела, як ён да iх наблiжаўся. Пагаманiўшы трохi, яны хуценька разышлiся - жонка, азiрнуўшыся, павярнула за вугал на сваю вулiцу, а той, у тэнiсцы, - у iншы яе канец, кiрункам да цэнтру. Скварыш нетаропка дайшоў да калёнкi, жонкi ўжо ня стала вiдаць, а той яшчэ крочыў здаля, за якi квартал ад яго. Непрыемна ўражаны, Скварыш павярнуў не за жонкай, а ў другi бок, за тым незнаёмым. Ён так iшоў за iм на некаторай адлегласьцi, не наблiжаючыся i не адстаючы. Блiжэй да цэнтру незнаёмец зайшоў у гастраном, купiў пачак цыгарэт, пасьля нядоўга тэлефанаваў з вулiчнага аўтамату. У Скварыша было адно падозраньне, яно вяло яго з пэўнай настойлiвасьцю i ўрэшце прывяло менавiта туды, куды ён i думаў. I дужа баяўся. То быў бакавы ўваход у будынак КГБ - непрыкметныя дзьверы бяз шыльды i вартавога. Чалавек у тэнiсцы каротка зiркнуў у адзiн бок, у другi - i зьнiк за дзьвярыма. Скварыш няхутка дабрыў дадому. Жонка паставiлася да яго, як звычайна, ён нi пра што ў яе не пытаўся, чакаў, што сама скажа пра сваё спатканьне ля водаразборнай калёнкi. Але не сказала. А неяк ужо напачатку восенi, як ён вяртаўся зь ёй пасьля дзённага сэансу ў кiно, насустрач трапiў малады хлопец, i ў той самай тэнiсцы. Толькi цяпер на iм быў надзеты пiнжак. I жонка, як заўважыў Скварыш, каротка кiўнула яму, як знаёмаму. "Хто гэта?" трохi пагадзя запытаўся Скварыш. "Ды так, - сказала жонка, - настаўнiк адзiн". "Нiшто сабе, - падумаў Скварыш, - настаўнiк, а бегае ў КГБ". Але тады ён змоўчаў i болей размовы з жонкай пра таго чалавека ў iх не было. Засталося толькi пытаньне, адказу на якое да канца сваiх дзён будзе баяцца Скварыш. Дык, можа, яно й лепш, калi цяпер ён адзiн, i ягоным турботам ня будзе сьведак. Усё сам-насам.
Са страхам i агiдай ён перачытаў свае дзьве старонкi паганага тэксту-даносу. Менавiта даносу, бо як жа яшчэ можна было iх назваць, - тое Скварыш разумеў выдатна. Ён нiчога там не прыдумаў, нiчога не дадаў да таго, што гаварыў Красьнянскi, усё выклаў так, як яно й было. Праўдзiвы быў да канца. Але чаго вартая тая яго праўдзiвасьць, якой была ёй цана? Можа, парваць, спалiць i нiкуды не хадзiць, - у каторы раз прыйшла няпэўная думка-намер. Але што будзе тады? Выкiнулi з партыi, выкiнуць з працы, адбяруць дыплёмы. Што адбяруць дыплёмы i званьнi, то пэўна. Адабралi ж кандыдацкi дыплём у дацэнта Шавякова - за перараджэньне. У дысэртацыi абгрунтоўваў выгоды калектывiзацыi, а пасьля ў лекцыях выказаў сумненьне наконт тых выгодаў. Далi дыхту дацэнту - не перараджайся! Не разумней. Заставайся ў жыцьцi пнём i калодай - без вачэй i вушэй, тады будзеш адпавядаць усiм навуковым званьням. Добра, Шавякоў меў гадоў трыццаць ад роду, быў хлопец дужы, мог працаваць грузчыкам на агароднiнавай базе. А дзе будзе працаваць ён? Што ён умее, апроч як пераказаць устаноўкi марксiзму-ленiнiзму, якому ён даўно i пераканана ня верыць. Але што рабiць, мусiш. Вучыць студэнтаў, прымаць экзамэны, несьцi заведамую лухту, бо яна кормiць, дае хлеба i да хлеба. I ўсё было добра, пакуль маўчаў, пакуль нiчога - нiкому, апроч таго афiцыйнага, праверанага i зацьверджанага, што ўжо амаль бяздумна i мэханiчна балбатаў на лекцыях. А тут во не стрываў, вымавiў усяго дзьве-тры фразы на цёмнай вулiцы блiзкiм сябрам. I ўся яго шматгадовая ранейшая стараннасьць абрынулася ў тартарары. Калi гэта сапраўды правакацыя, наладжаная органамi праз асьпiранта Красьнянскага, iхны яму экзамэн, дык тыя дзьве старонкi памогуць. Павiнны памагчы. Усё ж яны засьведчаць, што ён чалавек адкрыты, i нi ад партыi, нi ад КГБ нiчога ня ўтойвае. Ну там нешта сказаў, можа, не зусiм цьвярозы, можа, яго трохi перакруцiлi, утрыравалi. Але ён не раззлаваўся на даносчыкаў i цяпер раскайваецца. Можа, выключэньне заменяць на "страгача". "Страгач" - не сухоты, год паносiць, i здымуць. I зноў усё пойдзе, як iшло дагэтуль. Цiха i спакойна. Добра iшло. Хiба што з гэтага моманту прафэсар будзе навучаны. Тады ўжо сапраўды да канца жыцьця нiчога - нiкому.
А калi не? Калi Красьнянскi зусiм па ўласнай ахвоце? Па сваёй дурноце, нарэшце. Тады яго выкiнуць з кандыдатаў, адбяруць унiвэрсытэцкi дыплём, спляжаць кар'еру. А то й пасадзяць. Як тады яму, Скварышу, жыць? Што скажуць пра яго ў iнстытуце? Як паглядзiць у ягоныя вочы дачка?
Дачка была, можа, найбольшым клопатам у ягоным жыцьцi, большай праблемай, чым нават жонка. Ужо немалая, студэнтка, што вырасла на ягоных вачах i на ягоных руках, яна, тым ня менш, таiла ў сабе неразгаданую загадку: якая яна? Тое, што адбывалася ў грамадзкiм жыцьцi краiны, вядома, не магло не кранаць яе, выдатнiцу-школьнiцу, а затым студэнтку, але ён дагэтуль нi разу ня чуў ад яе нi слова ўхвалы, нi слова асуджэньня. Нават незадаволенасьцi. Усе гэтыя рэабiлiтацыi, рэпрэсii, барацьба з касмапалiтамi i безыдэйнасьцю, нават распорваньне цi звужэньне штаноў у хлопцаў, лаянка еўтушэнкаўскай паэзii зьнешне нiяк не выяўлялiся ў ягонай Людкi. Прынамсi, дома, пры бацьках, яна была да таго нiбы глухая. Аднойчы ён рэзка загаварыў зь ёй пра камсамол, знарок правакуючы яе на адказ, i дачка толькi зiркнула на яго страхавiта-зьдзiўленым позiркам i не сказала нiчога. "Божа, падумаў ён, - i яна? Цi яна асьцерагаецца яго, бацьку, цi сама ўжо там? У iх на кручку ў свае дзевятнаццаць гадоў? Няўжо i цяпер, у эпоху разьвiтога сацыялiзму, нiчога не зьмянiлася нi ў грамадзтве, нi ў псыхалёгii яго членаў? Ну добра, баяўся ён, але чаго ўжо баяцца iм?"