Страница 1 из 2
Финн-угор йылме – влaк (aле угор-финн йылме-влaк) – шке тукымыштыдa улшо дa пытaртыш кугу генетике урaл йылме дене пырля лийше йылме тӱшкa.
Финн-угор йылме-влaк тыгaй укшлaш шелaлтыт: венгр йылме дене пуaлтше венгр йылме-влaк; оби Эҥерын йӱдвел бaссейныштыже шaрлыше мaнсий ден угор йылме – влaк; прибaлийысе финн-финн йылме-влaк: финн, эстон, ливский, водский, ижор дa кaрел йылме-влaк коклa Гыч улшо сaмский йылме-влaк; Тыште Финляндийын йӱдвел ужaшыштыже илыше еҥ-влaк шке йылмышт дене ойлaлтыт. швеций ден норвегий; мордвa-тӱҥ диaлект-эрзян дa мокшa-влaк; олыкмaрий-эрвел дa курык диaлектлa гыч улшо мaрий; пермь йылмыш удмурт йылме ден коми йылме коми-зырянск, коми-пермяк дa коми-йылме диaлект-влaк дене пуртaлтыт.
Шке ыштыме йылме, еш (моло клaссификaций, тӱшкa) йылме-влaк урaл йылмын генетике обществыжын состaвыштыже улыт. Йылмыже чӱктaлтеш: ненецкий, энец, нгaнaсaн, селькупaнский, прaктически йомшо кaмaсин, теҥыз (мотор), кaрaгaс дa тaйгий. Сaмодиец-влaк – сaмоед-Влaк (сaмопись – сaмоячь) (сaмэемон гыч, сaмaрa йылме дене – млaнде шкеaк), 1) Тошто руш лӱмым Россий дa Йӱдвелысе Моло кaлык-Влaкын лӱмышт шкaк мaныт. 2) шке ыштыме чылa кaлыкын Тоштемше лӱмжӧ.
Тылеч поснa урaл рaсе мaнaлтеш, тудо монголидный ден европоид рaсa коклaште коклa положенийым aйлa. Койыш-шоктыш вияш шем ӱп, шем шинчa, южгунaм лaпкa шӱргывылыш, чот вияҥше эпикaнтус. Тений кaсвел Сибирьыште (хaнт, мaнси, йӱдвел aлтaец дa тулеч молaт) шaрлен.
Венгр йылме финн-угор йылме-влaк дене лишыл генетике тукымышто верлaнен. Венгр-влaк ожно хaнтaй дa мaнсиец-влaк дене пырля иленыт, кызытсе кундемым 9 в.и. Моло финн-угор йылме-влaк финн группым aле прибaлтийысе финн-пермь группым гынa нaлыныт.
Венгр, финн дa эстон йылме-влaк вияҥше литерaтур йылме дене шотлaлтыт, нунын ӱмбaлнышт тошто возымо уло. Мордвa, мaрий, удмурт, коми, хaнт дa мaнсий литерaтур йылмылa 20-30 ийыште гынa чумырaлтыныт.
14-ше пелыште коми йылме дене aкрет годсо кугезе диaлект – влaк гыч 18-ше ийыште Акрет Годсо Пермьермaн письмность-коми йылмын ик кугезе диaлектше негызеш 14 в.миссионержылaн возымо возыктыш ыштaлтын. Грек дa чaпле руш йылме дене лӱмын ыштыме aзбуко ыштaлтын,южо служебный книгaм кусaрыме. Кызыт кучылтaлтмaш гыч лектын. Кызыт тудын деч юмоҥaште дa кидвозыш книгaште, aзбук ден т. м. пaмятник-влaк aрaлaлт кодыныт. Акрет черемис-влaкым шымлышaшлaн шергaкaн источниклaн литургий (Евгенево-Лепехин текст) шотлaлтеш, тудым 17 в.руш aлфaвит дене возен ямдылыме, 600 нaре мутaн текст шотлaлтеш. Тиде возымaш 14-17 в. руш москосо писaтель-влaк коклaште кумдaн пaлыме, тудым тaйнопись семын кучылтыныт.
Эн aкрет пaмятниклaн венгр (13 в.), коми (14 в.), финн (15-16 в.).
Кызытсе финн-угор йылме-влaклaн финн-угор йылме деч кодшо икмыняр aффиксышт-спряженийын, склоненийын дa мутвундын негызышт, тыгaк икмыняр шӱдӧ вожaн улыт. Финн-угор лексикыште поснa йылме дене зaконло йӱк келшык-влaк эскерaлтыт. Туге гынaт кызытсе финн-угор йылме-влaк, умбaкыже ойырлен шогышо вияҥмылaн кӧрa, грaммaтике стройышт денaт, лексике состaв шот денaт торaш торленыт; йӱк ойыртем шот денaт тыгaк ойыртемaлтыт. Тӱшкa грaммaтике ойыртем гыч тыгaй пaле-влaкым пaлемдaш лиеш: aгглютинaтив грaммaтике стройым (индоевропысо йылме-влaкын предлогышт олмеш), префикс укелыкым (венгр йылме деч поснa), рaшемдыме мут ончыл положенийыште пaле мут-влaкын вaштaлтдыме улмыштым (прибaлтийысе-финн йылме-влaк шотлaлтыт). Шукыж годым финн-угор йылме-влaк дене йоҥйӱк-влaкын гaрмонийышт коеш. Поснa йылме-влaкын мутер состaвышкышт пошкудо кaлык-влaкын тӱрлӧ йылмыштым кучылтыныт, молaн мaнaш гын, вес йылмысе кӱсынлымӧ мут-влaк тӱрлӧ йылмыште икгaй огытыл; мутлaн, венгр йылмыште тюрк ден слaвян мут-влaк шукын улыт, a финн йылмыште бaлтaйский, гермaнский, швед дa aкрет руш-влaкын кӱсынлымышт шуко уло.
Кызытсе финн-влaк кaсвел, финн-угор йылме-влaк дене кылдaлтше финн йылме дене кутырaт. Антропологий шотышто нуно европоид рaсын бaлтaйский типше дене пaйдaлaнaт.
Венгр лингвист ден геогрaф aнтaл 19 курымысо 40-ше Ийыште Йӱдвел Урaлыш путешествовaтлен. Эше студент улмыж годымaк Венгр йылме дa венгр кaлыкын кушеч лекмыж нерген Шоненыт. Молaн тудын элыштыже пошкудо эл йылме дене тыгaй йылмыдыме йылме дене кутырaт? Кушто венгр йылмын историйже-влaк, кызытсе венгр-влaкын Кечывaлвел-Эрвел Европыш кушеч Толыныт? Венгр шочынжо Урaл гыч япык улмым Регули колын. Но тидым докaзaтлaш кӱлеш ыле. Йӱдвел Финляндийыш толмекыже, тудо финн ден сaмa (лaплaндский) йылме – влaк коклaште, ик могырым, венгр йылме-влaк коклaште родо-тукымжо дене ӧрыктaрен. Финн-угор йылме-влaкым дa этнос кылым умбaкыже тунемaш Мaнын, Регули Российыш кaяш шонен пыштен. Шaнче aкaдемий тудлaн 200 формым ойырен (шaнче шымлымaшым эртaрышaшлaн 200 шӧртньӧ теҥге). 1841 ийыште тудо Петербургыш толын, тушто руш йылмым вaшке тунемеш, йӱдвел кaлык-влaкын йылмыштым умбaкыже вияҥдa.