Страница 67 из 82
Ці зможа ўрэшце чалавецтва вытрываць такую рэзкую перамену вымярэнняў і, знаходзячыся ў стане бязважкасці, знайсці прымальныя новыя ўзаемаадносіны, стварыць новыя звычаі? Я не збіраюся сцвярджаць, што не зможа. Выключная прыстасавальнасць людзей, іх незвычайная здольнасць да пераўвасаблення ўжо даказана гісторыяй, напоўненай войнамі і рэвалюцыямі. Але да гэтага... Да таго, як масцы будзе дазволена такое нястрымнае пашырэнне... Ці будуць людзі даволі памяркоўныя, каб не звяртацца да інстынкту самаабароны — да стварэння атрадаў па барацьбе з эпідэміяй, — вось у чым пытанне, як мне здаецца. Якая б прывабная ні была маска, патрэбная індывідууму, усталяваныя ў грамадстве звычаі паставяць на яе дарозе непрыступныя барыкады і прадэманструюць рашучасць да супраціўлення. Напрыклад, ва ўстановах, у кампаніях, у паліцыі, у навукова-даследчых інстытутах, пры выкананні службовых абавязкаў выкарыстанне маскі будзе забаронена. Можна таксама дапусціць, што яшчэ актыўней будуць дамагацца захавання аўтарскага права на твар, падымуць рух супраць свабоднага вырабу масак папулярныя акцёры. Возьмем прасцейшы прыклад: муж і жонка, каб паклясціся ў вечным каханні, павінны будуць абяцаць адно аднаму не мець патаемных масак. Пры гандлёвых пагадненнях можа нават нарадзіцца новы абрад: перад пачаткам перагавораў абмацваць аднаму ў аднаго твар. На гутарках перад прыёмам на працу можна будзе бачыць такі дзіўны звычай: у твар утыкаюць іголку і паказваюць, што выступіла кроў. Ну, а потым напэўна ж у судзе будзе разглядацца пытанне, законна зрабіў паліцэйскі ці перавысіў уладу, дакрануўшыся ў час следства да твару допытнага, а вучоны апублікуе наконт гэтага вялікі артыкул.
I вось ужо ў газеце пад рубрыкаю «Гутаркі пра ваш лёс» штодзень публікуюцца плаксівыя пісьмы дзяўчат, якія выйшлі замуж, ашуканыя маскаю. (Пра свае маскі яны не ўпамянуць.) Але і адказы ўсе, як адзін, будуць малазразумелыя і ні да чога не будуць абавязваць: «Заслугоўвае ўсялякага ганьбавання няшчырасць, якая выявілася ў тым, што ў час заручынаў ён ні разу не паказаў свайго сапраўднага твару. Але з вашых слоў таксама відаць, што вы яшчэ не цалкам вызваліліся ад погляду на жыццё з пазіцый сапраўднага твару. Маска не можа ашукаць, і яе няможна ашукаць. А што, калі вам надзець цяпер новую маску, ператварыцца ў другога чалавека і пачаць новае жыццё? He трымаючыся за ўчарашні дзень і не задумваючыся пра заўтрашні — толькі гэтак вы даможацеся поспеху ў жыцці ў наш век масак...» Урэшце, колькі ні будзе такога ашуканства, колькі ні будзе размоў пра яго, у якую б праблему яно ні вылілася — усё гэта ніколі не пераважыць задавальнення ашукваць. На гэтым этапе, хоць ён і будзе супярэчлівы, маска не страціць свае прывабнасці.
Але паявіцца, безумоўна, і нешта адмоўнае. Папулярнасць дэтэктыўных раманаў паступова сыдзе на нішто; сямейны раман, які мае справу з дваістымі і траістымі характарамі, перародзіцца, а потым, калі колькасць купленых у запас розных масак перавысіць пяць штук на чалавека, заблытанасць сюжэта выйдзе за межы цярпення чытачоў; не выключана, што раман увогуле страціць права на існаванне, хіба што будзе задавальняць патрэбы аматараў гістарычных раманаў. Справа не абмяжуецца раманамі: фільмы і п’есы, што паводле задумы з’яўляюцца дэманстрацыяй масак, страціўшы магчымасць стварыць пэўны вобраз галоўнага героя, ператворацца ў нейкі абстрактны код і не змогуць прывабіць публікі. Большая частка фабрыкантаў касметыкі згалее, адзін за адным зачыняцца касметычныя кабінеты, непазбежна скароцяцца болей чым на дваццаць працэнтаў прыбыткі рэкламных агентаў. Усе пісьменніцкія асацыяцыі падымуць лямант пра разбурэнне асобы маскаю: касметолагі і некаторыя дэрматолагі будуць, безумоўна, з найвялікшаю ўпартасцю даказваць, што маска шкодна дзейнічае на скуру.
Але наўрад ці падобныя рэчы будуць мець большы эфект, чым брашуры таварыства цвярозасці. Бо акцыянернае таварыства вытворчасці масак ужо ператворыцца да таго часу ў велізарны манапалістычны канцэрн, які мае па ўсёй краіне сетку прыёмных пунктаў заказаў, вытворчыя прадпрыемствы, магазіны, і заткнуць рот жменьцы незадаволеных яму будзе лягчэй, чым спавіць немаўля.
Праблемы ўзнікнуць пазней. Маска атрымае такое пашырэнне, што ўсе насыцяцца, перыяд, калі яна была нечым цікавым і незвычайным, скончыцца — маска стане звычайнаю з’яваю, і тады тонкі водар злачынства і распусты, які здаваўся рэзкаю прыправаю, каб яшчэ вастрэй адчуць смак вызвалення ад неспакойных чалавечых адносін, ператворыцца ў дурманлівы пах пераквашаных соевых бабоў, наступіць перыяд усеагульнае трывогі... I тады стане відаць, што гэтае свавольства з пераадзяваннем, якое было проста забаўкаю, зусім не свавольства, а нешта падобнае на злачынства перад самім сабою... Паявяцца, напрыклад, беспатэнтныя вытворцы масак, якія будуць спецыялізавацца на падробцы чужых твараў, і ўзнікнуць даволі камічныя інцыдэнты: член парламента пачне махляваць з пазыковымі абавязацельствамі, вядомы мастак будзе абвінавачаны як закаранелы шлюбны аферыст, мэр горада арыштаваны па падазрэнні, што ўкраў аўтамашыну, лідэр сацыялістычнае партыі выступае з фашысцкаю прамоваю, дырэктара банка прыцягнуць да адказнасці за аграбленне банка. I людзі, якія з рогатам глядзелі на ўсё гэта, як на вясёлы цыркавы спектакль, нечакана спахопяцца, з жахам убачаць, што ў іх на вачах другія людзі, якіх не адрозніш ад іх саміх, шнараць у чужых кішэнях, крадуць у магазінах. З усім гэтым давядзецца сутыкнуцца. I тады можа стацца, што з вялікаю цяжкасцю здабытае алібі, замест таго каб процістаяць доказу віны, будзе выключана нават як сведчанне невінаватасці, наадварот, яго пачнуць адчуваць як абузу. Задавальненне ад ашуканства пацямнее перад страхам быць ашуканым. Калі настаўнікі ўбачаць, што адукацыя страціла ўсякі сэнс, — зусім натуральна, бо страчана ідэя асобы, якую трэба фарміраваць, — наведванне ў школах рэзка знізіцца, пачнецца масавае валацужніцтва, дый выявіцца, што большасць валацуг — бацькі гэтых дзяцей, тады і паявіцца жаданне разбавіць слінаю гаркоту раскаяння, успыхнуць хваляванні і паніка, і ўсе стануць праклінаць маску. Адразу ж флюгерападобныя аўтары рэдакцыйных артыкулаў прапануюць, напэўна, увесці сістэму рэгістрацыі масак, але, на жаль, маска і сістэма рэгістрацыі несумяшчальныя гэтаксама, як недарэчная, напрыклад, турма без замкоў. Зарэгістраваная маска ўжо не можа быць маскаю. Грамадская думка карэнным чынам зменіцца, людзі выкінуць маскі і запатрабуюць ад урада іх адмены. Гэты рух прыме рэдка бачаную ў гісторыі форму саюза народа і паліцыі, і паявяцца імгненна законы на забарону масак.
Але ўрад, як заўсёды, пабаіцца крайнасці. Спачатку ён хоць і заявіць пра кантроль, нашэнне маскі будзе разглядацца ў крайнім выпадку як дробнае злачынства. Такая нерашучасць падгоніць цікаўнасць некаторых людзей і прывядзе да імклівага росту падпольных фабрык і чорнага рынку — настане хаос, як у часы сухога закону ў Амерыцы. I тады, хоць і надта позна, стане пераглядацца закон. Выкарыстанне масак будзе рэгламентавана такімі самымі строгасцямі, як наркотыкі: адпаведныя ўлады будуць выдаваць дазвол толькі ў выпадку, калі выявяць відавочныя траўмы твару ці калі дактары прыпішуць маску для лячэння сур’ёзнай нервовай хваробы. Але і пасля гэтага падробка дакументаў і карупцыя вытворцаў масак не спыняцца, і вельмі хутка агаворкі, што былі ў законе, будуць адменены, прызначаць нават спецыяльных інспектараў масак, і маскі ператворацца ў аб’ект радыкальнага кантролю. I ўсё роўна колькасць злачынстваў з дапамогаю масак ані не паменшыцца, і яны не толькі астануцца тым самым сенсацыйным упрыгожаннем газетных палос, прысвечаных сацыяльным пытанням, — дойдзе да таго, што паявяцца правыя арганізацыі, члены якіх, як форму, надзенуць зусім аднолькавыя маскі і будуць выклікаць скандалы, нападаючы на членаў урада. Суды вымушаны будуць прызнаць, што карыстанне маскаю, нават сам факт яе хавання, прыроўніваецца да наўмыснага забойства, і грамадская думка, не вагаючыся, падтрымае іх.
ПАСТСКРЫПТУМ. Фантазіі, хоць і п’яныя, але вельмі цікавыя. Дапусцім, што падобная арганізацыя складаецца са ста чалавек. Значыць, кожны будзе мець адзін працэнт падазрэнняў і дзевяноста дзевяць працэнтаў алібі, а ў выніку абавязковае апраўданне: хоць акт адбыўся, няма нікога, хто яго ўчыніў. Чаму ж такое інтэлектуальнае на першы погляд злачынства здаецца na-зверску жорсткім? Думаю, што з-за выключнай яго ананімнасці. Выключная ананімнасць азначае ахвяраванне свайго імя выключнай групе. Ці не ёсць гэта болей чым інтэлектуальная махінацыя дзеля самаабароны, — інстынктыўная тэндэнцыя індывідуума, які твар у твар сустрэўся са смерцю? Якраз гэтак, як пры нападзе ворага самыя разнастайныя групоўкі — нацыянальныя, дзяржаўныя, прафсаюзныя, класавыя, расавыя, рэлігійныя — спрабуюць найперш паставіць алтар, які называецца вернасцю. Індывідуум — заўсёды ахвяра ў адзінаборстве са смерцю, а выключнай групе смерць толькі атрыбут. Абсалютная група сама па сабе мае агрэсіўны характар. Гэта лёгка зразумець, калі прыкладам абсалютнае арганізацыі назваць армію, а сам прыклад абсалютнае ананімнасці — салдата. Але калі гэтак, дык у маіх фантазіях была пэўная супярэчнасць. Чаму хочуць, каб суд, які не можа разглядаць вайсковую форму самую па сабе як раўназначную наўмыснаму забойству, заняў такую суровую пазіцыю да правых груп, члены якіх носяць аднолькавыя маскі? Хіба дзяржава лічыць маску злом, якое супярэчыць парадку? Зусім не, як гэта ні парадаксальна, сама дзяржава — нейкая вялізазная маска, і яна працівіцца, не хоча, каб у сярэдзіне ў яе існавала мноства паасобных масак. Значыць, самая няшкодная істота на свеце — гэта анархіст.