Страница 10 из 38
– ХIумма а дац, Муса Алхазович, – биэндоцуш куьг ластийра Лорис-Меликовс. – Бухахь биснарш муьтIахь хир бу, уьстагIий санна. Йуккъехула аьлча, инарла, лаьттан гIуллакх йукъадаьлча, массара а и гIалгIазкхий бен хIунда ца хьехабо? Бакъду, мохк боькъуш, лоьман дакъа-м дина царна. Амма ламанхойн латта дIакхаьллинарш цхьа гIалгIазкхий хилла ца Iа. Хьан долахь мел мохк бу, Муса Алхазович?
Кундухов вуьйхира.
– Ши эзар десятинал алсам… Иза нохчийн латта ма дац…
– ХIун башхо йу цуьнан? Вай ламанхой ма буьйцу. Ткъа хIинца беккъа цхьана нохчех дуьйцур вай. Элаша Таймазовссий, Бекович-Черкасскийссий мел дIакхаьллина?
– ХIораннан долахь йалх-ах эзар десятин дуй-те, моьтту суна.
– ХIай-хIай! Циггахь дIадоьллина и жIаьла! Элийн Алхазовн, Турловн долахь шишша эзар десятин, эластун Эльдарован – цхьаъ-ах эзар. Ткъа нохчийн эпсарша ЧермоевгIара, ШамурзаевгIара, КурумовгIара, кхин иттаннаша хIораммо а – шина бIенера ворхI бIе десятине кхаччалц. Важа, шайн долахь шина бIе десятин кхаччалц латтанаш долу совдегарш, молланаш, кхидолу кег-мерса цIубдарш-м хьехор а дацара вай. ХIета, нохчийн бохамна бехке цхьа гIалгIазкхий хилла ца Iа. ГIалгIазкхийн-м бехказло а йара. Уьш-м, нуьцкъаха балийна, охьаховшийна нохчийн махка тIе. Ткъа шун компанис, Муса Алхазович, шайн лаамехь дIа ма лаьцна ламанхойн мехкаш. Шайн вежарех цуьрриг къа а ца хеташ. Иэхь а ца хеташ. Нохчийн цабезам, мостагIалла а беккъа цхьана гIалгIазкхашций бен дац, моьтту хьуна? ХIан-хIа, хьомсарниг, кхузахь гIалатваьлла хьо. Нагахь нохчий гIовттахь, уьш толахь, цара уггар хьалха мийра шун компанина тухур бу! ТIаккха шайн поместьех девлла Iийр дац, сонтачу кортойх довла а мега. Сонтачу коьрто бен дийр дуй ткъа, российски пачхьалкхан бух ласто гIерташ, ахь ден къамел!
XIapa Лорис-Меликов Iаламат собаре стаг вара. Шен дагахь дерг лачкъо хаьара цунна. Кундуховна гуш ма дара оьгIазлоно кхехко цуьнан дог. Лорис-Меликовн метта кхин стаг хилча, стоьла тIе буй а бетташ, мохь хьоькхур бара цо, ткъа хIара сапаргIате ву. Вела а воьлу, забарш йеш волуш санна.
– Нохчех къахета, боху ахь? – дуьйцура цо, вела а къежаш. – ТIаьхьа ду, хьомсара государь! Ахь айхьа мел хIаллакбина уьш? ХIай-хIай, хьесап ца дало! Латта доцчу нохчех дог лозу? ХIета, хьо оццул адамалле велахь, лакхахь цIераш йаьхначу элашца а, керла кхоллабеллачу нохчийн помещикашца а барт бай, нохчийн латтанаш царна йухадерзаде! Аш шайн долабаьккхина мохк нохчийн лаххара а шовзткъе итт эзар доьзална логгелц тоьур бу!
Кундухов цхьаъ ала гIоьртира, амма инарла-лейтенанто, омране куьг а ластийна, сацийра. Шуьйрачу букъ тIехьа ши куьг тIекIел а диллина, кегийра гIулчаш йохуш, шозза-кхузза дIаса а волавелла, тIаккха Кундуховна уллохь а сецна, иза тешош тIетуьйхира цо:
– Хьо тIех дика инарла, амма кхин хилча ца маггал бIаьрзе политик ву, Муса Алхазович. ХIокху махкахь российски урхалла хIоттош, правительствос дикка гIалаташ дилийтина хиларна къера ву со. Амма, дерриг а схьалаьцна аьлча, правительствон политика йуьххьехь дуьйна нийса, импери Iалашйарна, шорйарна, чIагIйарна а тIехьажийна йу. Шайх Мансуран заманахь гIевттинчу нохчашна йа тIаьхьа кхечу ламанхошна а правительствос автономин урхалла деллехь, хIун хир дара? Полякашна, малороссашна, гуьржашна, эрмалошна, финнашна, кхеч-кхечарна а изза дезар дара. Уггар хьалха оьрсийн муьжгаша шайна маршо йалар схьахьедийр дара. Халкъаш а, адамаш а оцу тIе ма тоьтту тайп-тайпанчу революционераша, демократаша. Лакхахь дийцинчу бахьанашца, правительствон йиш йац империна чохь дехачу къаьмнашна а, халкъашна а йуккъехь барт а, гергарлонаш а хилийта. Правительствос хIинццалц схьа динарг, дийриг, ден дерг, империн йистошкахь колонисташ ховшор а цхьа Iалашо йолуш ду – хIокху крайхь а, кхечу йистошкахь а гуттаренна а, тIаьххьара а оьрсийн олалла чIагIдан. Къоман а, пачхьалкхан а хьашташ нохчашна, адыгашна, кхеч-кхечарна сагIина а декъна, импери йохо йиш йац. Къаьст-къаьстинчу адамийн дуьхьа – уггар а. И адамаш мел гениальни делахь а, уьш доцуш цаторуш делахь а.
5
Акхтарган дуькъачу гIашна йуккъехула схьаIийдалуш, диллинчу корах чу хьаьвсира дIабуза гIертачу маьлхан йуткъий зIаьнарш. ГIала а самайелира. Кундуховн некъахой а бара, шайн гIоргIачу маттахь вовшашца, тIаккха салташца къамел деш, забарш йеш, йукъ-йукъа чIогIа боьлуш. Цхьана йукъана цаьрга ладоьгIна, дIатийра ши инарла.
– ХIета, хьомсара Муса Алхазович, – вистхилира Лорис-Меликов, гIантан гIовлех букъ товжийна, куьйгаш стоьла тIе а дохкуш, – историн кIорге экскурси йина а вели вайша. Суна хетарехь, цунах лаьцна дискусси йан веана хир вац хьо?
– Бакъду и, Михаил Тариэлович. Айса деанарг доккхачу маьIне гIуллакх хета суна.
– Схьадийцал. ХIинца-м хан а йаьлла дикка.
Кундуховс, стенна тIера долор ца хууш, жимма ойла йира.
– ХIинцца чекхбаьллачу къовсамехь вайша цхьана барта тIе веара, моьтту суна, хьан локхалла.
– Масала?
– Нохчий иэшийна вай, амма къарбина бац. Нагахь къарбинехь а, машар хилла ца севцца. ЦIе йайна, амма овкъарш кIел йогуш алу йисина. КIеззиг мох ма-беллинехь, йуха а лата кийча йу иза. Наггахь цхьаццанхьа суйнаш а лелха. И алу йайъа долахь, тIаьхьало белхаме хирий-техьа?
– Цуьнан шеко йац.
– Нохчийчуьра хьал цхьа а къастам боцуш лаьтта. Цунах цхьа агIо йаккха Iалашо йолуш, ломан когашца йолу нохчийн йарташ цхьайерш Соьлжан аьрру агIон тIе, вуьш Жимачу ГIебарта а кхалхийна, мукъабаьллачу махка тIе гIалгIазкхий ховшо план йу-кх хьан?
– Хьо нийса кхетта.
– И нохчий дуьхьало ца йеш махкара дIабевр бу, моьтту хьуна?
– Бертахь ца бовлахь, ницкъаца бохур бу.
– ТIаккха шовзткъалгIачу шерашка йухадоьрзу вай.
– ШовзткъалгIа шераш йухадогIур дац. Ас ма аьлла хьоьга, хьалхалера Нохчийчоь дIайаьлла.
– Нохчашкахь ницкъ ларбелла тоъал. Цара дуьхьало йийр йу.
– Йеха йийр йац. Таханлерниг кхин зама йу, кхин хьелаш а ду. Хьуна дицделла, Муса Алхазович, Соьлжан, Теркан аьтту агIонна тIехь хIинца гIалгIазкхийн станицаш а, Нохчийчохь маситта тIеман чIагIо а хилар. Иза кIезиг ницкъ бац. Нохчийчоьнан муьлххачу а маьIIехь цIе латарх, шина-кхаа кIиранах йайъалур йу вайга.
– Нагахь нохчий, тIеман законаш а лардеш, бIаьхаллин низамехь вайна дуьхьалхIиттина латахь-м, кхо кIира а дукха хир ду. Цара и дийр ма дац. Даим санна, шайн доьзалшца лаьмнашкахь, хьаннашкахь къайла а бевлла, вайна дуьхьал партизански тIом бийр бу цара. Ткъа ишттачу тIамна цул говза а, каде а къам дац дуьненахь. ТIаккха, бохий ахь, кхаа кIирнах-м хьовха, кхаа шарахь а ларор дац вай.
– Кхин некъ ца хилча, хIун дан деза?
– Нохчашна а ца буьсу, латар бен, кхин некъ. Оцу халкъах ах сов божарий хIаллакьхилла. Цуьнан уггар дикачух ах мохк дIабаьккхина вай. Доцца аьлча, тIамал хьалхалерчу шайн йукъараллин дIахIоттамна тIе йухаберза а, хIетахьлера бахаман хьелаш кхолла а йа аьтто а, йа ницкъ а бац церан. Йукъараллин дIахIоттам бохийна, мохк дIабаьккхина. Керла хьелаш, вайн урхалла, низам тIеэца ницкъ а, кхетам а бац. Гой хьуна, Михаил Тариэлович, нохчаша а лоьху кIелхьарбовла некъ. Мичахь бу иза? Йа вайн Iедалца машар бина совцар, йа, дуьхьало йеш, летта балар, йа, Кубанера ламанхой санна, Турце дIакхалхар – и кхо некъ бу царна хьалха.
Лорис-Меликовс ойла йира, хьажа тIе нана-пIелган гола а хьоькхуш.
– Цара муьлха некъ къастор бу аьлла, хета хьуна? – хаьттира цо эххар а.
– Нагахь правительство хьан план кхочушйан йолахь, – шолгIa некъ. Ткъа иза даррехь тIом бу.
– Ахь хIун хьехар ло?
– Уьш шайн лаамехь Турце кхалхийта гIорта деза.
– Ахь баккъал а боху? – цецвелира Лорис-Меликов. – Айхьа дуьйцучух хьо-хьуо а ца теша-кх, инарла!
– ХIунда ца теша?
Кундухов зуьйш, хаттаре цунна тIевогIавелира Лорис-Меликов.
– ХIета, стенах догйовха ву хьо?
– Дуьненахь а зиэбеллачу цхьана некъах. Нохчийчохь цIейаххана лоруш волу масех стаг ахчанах иэца. Цаьрга нахана йукъа туркойн султанан цIарах прокламацеш йаржайайта. Уьш шортта ма йу вайгахь. Тифлисехь нохчийн цIарах зорба тохийта уьш. Вай иэцначу наха, кхузахь хиндолчу дахарх догдоккхуш, нахана Турце кхалхар хаздеш, эладита даржор ду.