Страница 12 из 16
Адчуванне несправядлівасці перапаўняла сэрца белагаловага Косці. Летась Тарабан забраў валейбольны мяч і сетку. Тады ледзь не разышліся ўсе хто куды. Добра, што ён, Косця, прыдумаў рабіць самакаты і планёры і ўгаварыў на гэта хлопцаў. А цяпер вось зноў няўдача...
Косця сядзеў на дубовым бервяне ў сваім двары хмуры і злосны. З раніцы ў штаб камуны не прыйшло і палавіны хлопцаў. Косця ведаў, што гэта азначае. Яму болей не вераць як камандзіру, не вераць, што Першамайка калі-небудзь даб'ецца перамогі над Тарабанам. Ад гэтага хацелася плакаць...
Хутка разышліся і тыя, што з'явіліся з раніцы на двор Косці. Косця застаўся адзін. Ён схадзіў у бярэзнік, за свой агарод, дзе былі зроблены сховішчы для самакатаў. Ніхто з хлопцаў не паказаўсюды і носа. Ва ўсіх знайшліся нейкія неадкладныя справы, і ўсе пазбягалі свайго камандзіра. Косця вярнуўся ў свой двор, узяў кнігу і паспрабаваў чытаць «Палескіх рабінзонаў». Але чытанне не ішло ў галаву. Упершыню за свае дванаццаць гадоў Косця адчуў, што ён у бязвыхадным становішчы. Ён зайшоў у нейкі недарэчны тупік і не ведаў, як з яго выбрацца. Ён не бачыў за сабой ніякай віны, але ад гэтага боль не змяншаўся. Хлопцы яго пакінулі, можа, нават смяюцца з яго цяпер. Камандзір без арміі... А хіба ж ён напрошваецца ў камандзіры? Выбіралі самі, а цяпер самі адвярнуліся. Косцю было так цяжка, што проста не хацелася жыць...
Так мінуў дзень, і другі, і трэці...
На чацвёрты дзень прыехаў дзядзька Пятро з горада. Ён прыязджаў кожнае лета і жыў у Косцевай хаце. Бацькі свайго Косця не памятаў: ён служыў недзе аж у Туркестане на граніцы, і яго забілі там басмачы.
Чаго раскіс, герой?— спытаў дзядзька. — Застаўся ў другагодніках?
Не, проста так. — Косцю не хацелася глядзець дзядзьку ў вочы.
— А ты падрос за год. Такі стаў хлопец. На турніку займаешся? А як ваша камуна?
Косця маўчаў. Яму было сорамна перад дзядзькам.
Дзядзька Пятро быў вялікі, дужы, разумны і не прыставаў з роспытамі. Ён пагаліўся, потым, можа, цэлую гадзіну мыўся каля студні, пырскаючы вадой на дзесяць метраў вакол сябе.
Паабедаўшы, дзядзька расчыніў чамадан, выняў адтуль новенькую валейбольную камеру і падаў Косцю.
— Тую, што прывёз летась, разбілі, мабыць, — сказаў ён, смеючыся. — Разбілі ж, праўда?
Косця заплакаў. Ён стрымліваў сябе як мог, але слёзы ліліся самі. Яны сыпаліся як боб на босыя Косцевы ногі, і не было ім упынку. Дзядзька моўчкі сеў побач з пляменнікам на ўслон і абняў яго за плечы. I тады Косця ўсё яму расказаў, не ўтаіўшы ніводнай драбніцы...
Ну, а цяпер скажы, чаму ты плакаў? — спытаўся дзядзька Пятро.
Таму, што я не вінаваты, а ўсе мяне не любяць. Што я зрабіў гэтаму Тарабану? Я яго ніколі першы не зачапіў, заўсёды ён нападае. I нашы хлопцы таксама добрыя. Лічаць, што адзін я вінаваты...
— Ты плакаў не таму, Косця, — мякка сказаў дзядзька Пятро. — Вашым жа хлопцам таксама крыўдна, што іх разбілі, але яны не плачуць. Яны проста пакінулі цябе, і ўсё. Ты ім болей не патрэбен. Слухай цяпер, што я табе скажу. Ты хацеў стаць героем, а з гэтага нічога не выйшла. Вось таму ты і плачаш, і злуешся.
Дзядзька гаварыў спагадліва, хораша, словы яго не крыўдзілі Косцю, але ён іх не разумеў. Навошта дзядзька памінае гэтае геройства? Хіба ён, Косця, патрабаваў сабе большага, чым іншыя хлопцы? Ён проста стаяў за сваю вуліцу.
— Я быў роўны з усімі, — прамовіў Косця. — Пры чым тут нейкі герой?
— Тады скажы, чаму ты стаў камандзірам? — спытаў дзядзька Пятро. — Чаму ў тваім двары штаб камуны?
— Выбралі мяне, і ўсё.
— Дык чаму ж ты крыўдзішся, калі цябе болей не хочуць слухаць? Тады выбралі, а цяпер не выбралі.
Косця нічога не адказаў. Ён не ведаў, што гаварыць. Хлопец адчуваў толькі, што дзядзька хоча яго суцешыць. Але боль і крыўда на хлопцаў, якія не хочуць яго разумець, ад гэтага не праходзілі.
— Жыве, брат, у нашых душах нейкая нязведаная прага да гераічнага, — гаварыў дзядзька Пятро. — Ты зялёны яшчэ і гэтага не разумееш. Я і сам ваяваў калі мне было столькі, як табе. Японскага мікаду ў «палон» браў ноччу на могілкі хадзіў. Страшна было, але ішоў, бо даў чэснае слова, што нічога не баюся. Толькі ўтой час у нас камуны не было. Проста выхваляліся сваёй смеласцю адзін перад адным.
Дзядзька аб нечым задумаўся.
Першамайка ведала, што да белагаловага Косці прыехаў дзядзька з горада. Але ў штаб ніхто з хлопцаў усё адно не прыйшоў. Сёйтой пракрочыў па вуліцы міма Косцевай хаты, коса пазіраючы ў бок двара. Можа, хлопцы спадзяваліся, што на гэтым двары зноў вісіць валейбольная сетка і Косця з дзядзькам, як і летась, гуляюць у мяч. Але не было ні мяча, ні сеткі. Дзядзька хадзіў з крывым садоўніцкім нажом па садзе, абразаючы сухое галлё. Косця з панурым выглядам сядзеў на прызбе. Хлопцы адварочваліся і ішлі сваёй дарогай.
Назаўтра дзядзька зноў завёў размову пра геройства. Ён быў вясёлы, смяяўся, і яму, здаецца, не было ніякай справы да Косцевых пакут.
— Не ідуць да цябе твае хлопцы, атаман, — падкалоў ён Косцю. — Чаму б гэта?
— Не ідуць — і не трэба. Абыдуся і без іх.
— Не трэба, не трэба... А сам надзьмуўся як мыш на крупы. Скажы лепш: ты ведаеш, чаго хочуць твае хлопцы?
— Нічога яны не хочуць, — Косця адказаў са злосцю ў голасе. — Як было ўсё добра, дык і яны былі добрыя. А як дрэнна...
Эге, браце-атамане, так гаварыць нельга. Можаш колькі хочаш сабе злавацца, але справе гэтым не паможаш. Валейбол у вас летась адабралі?
Адабралі, — Косця здзіўлена паглядзеў на дзядзьку.
Дык чаму ж ваша камуна тады не распалася?
Я прыдумаў рабіць самакаты, потым мы ў школе п'есу ставілі. Ну і думалі, шго пераможам Тарабана...
— А сёлета, значыць, і самакаты не памагаюць, — усміхнуўся дзядзька. — Дрэнь твае справы, Косця...
Днём дзядзька хадзіў на сяло і на станцыю, а пад вечар вярнуўся надзвычай вясёлы.
Ведаеш што, Косця, — сказаў ён. — На якое ліха здалася табе гэтая Цітава копанка? Бачыў я яе. Гэта ж нейкая брудная лужына, а не копанка. Смурод там стаіць такі! Давай выкапаем новую.
— Удвух? — здзівіўся Косця.
— Паспрабуем удвух, а там відаць будзе...
Вечарам, узброіўшыся рыдлёўкамі, белагаловы Косця разам з дзядзькам Пятром пашыбавалі на першамайскі выган. Яны ішлі і не бачылі, што за імі праз шчыліны парканаў сочаць дапытлівыя вочы першамайскіх хлопцаў. I калі дзядзька, скінуўшы верхнюю кашулю, узяўся за рыдлёўку і пачаў сячы ёю дзёран, падышло трое цікаўных. Яны былі яшчэ без рыдлёвак.
— Хто не капае, купацца не пусцім, — сказаў дзядзька і папляваў на рукі. — Эх і копанка будзе!..
У той вечар прыйшлі з рыдлёўкамі шэсць хлопцаў. Дзядзька Пятро паехаў назад у свой горад праз тры дні. Тады яшчэ не было выкапана нават палавіны копанкі.
XII
На Тарабанавых зборах Яша цяпер не з'яўляўся. Ён быў заняты. Рагуля ўсё яшчэ не магла хадзіць у чарадзе, за ёю быў патрэбны асобны нагляд. Хлопец пакутаваў ад адзіноты. Пепа блукаў паміж пнёў, ірвучы нейкія зёлкі. Ён мог прахадзіць так цэлы дзень, не прамовіўшы ні слова. Яго, здаецца, нішто не цікавіла на гэтым свеце, апрача свайго ўласнага роздуму і пошукаў лекавых траў.
Аднойчы Яша спаткаўся са Змітраком Калашканам. Змітрок вылез з альхоўніку, перад якім пасвілася Рагуля. Ён цягнуў на спіне вялікую вязку сакавітага бабоўніку.
— Я цяпер да Тарабана не хаджу, — адразу прызнаўся нядаўні камандзір палка. — Ён здурнеў зусім. Няхай са сваім Панядзелкам мілуецца. Задавака...
Змітрок лаяў рудога Алёшу апошнімі словамі. Еч, відаць, не мог дараваць яму сваёй ганьбы ля Цітавай копанкі. Алёша тады збіў яго проста за нішто.
Ён яшчэ мяне папросіць, каб прыйшоў, — гарачыўся Змітрок. — Але дудкі, не на таго натрапіў. Можаш перадаць яму.
Я не пайду да Тарабана, — сказаў Яша. — I не буду яму нічога перадаваць. Не хачу я болей з ім...
Змітрок прасвятлеў. Ён сядзеў на вязцы бабоўніку і ўсміхаўся.
— Я так і ведаў. Цябе ж Алёша таксама біў, дык навошта за ім бегаць. Думаеш, я па гэты бабоўнік сюды прыйшоў? На чорта ён мне. Занясу бабцы, няхай не крычыць, што гуляю. Я хацеў цябе пабачыць...