Плач перапёлкі

— Піць-піль-віць... Піць-піль-віць...

Сёння перапёлка, няйначай, плакала — ці то гняздзечка яе разбурыў хто, ці яшчэ якая бяда прымусіла агалошваць тугой наваколле, але замест звычайнага спеву чуўся плач:

— Піць-піль-віць... Піць-піль-віць...

Зазыба нарэшце адчуў гэта, і ў галаве ягонай узнікла пакутлівая думка: калі птушкі так плачуць са свайго гора, то як жа тады павінны галасіць людзі, у якіх гора наогул бывае незраўнана больш, а цяпер дык і зусім цераз край?

Успомнілася:

Перапёлка, трасцяно гняздзечка,

залато яечка,

перапёлка!

Перапёлка, пастушкі пагоняць,

гняздзечка разбураць,

перапёлка!

— Ніякіх немцаў няма, — лагодна ўшчуваючы жонку, кінуў ён у цёмную хату і задыхаў на ўсе грудзі. — Табе і праўда нешта папрышчылася.

Але Марфа сама падышла да акна.

— Ат жа і праўда нічога нячутна, — згадзілася яна праз нейкі момант.

— А чаму раптам падумалася табе? — спытаў Зазыба.

— Да падалося, што машына прайшла.

— Дзе?

— Па вуліцы.

— Тады б яна і цяпер гула.

— А хто яе ведае...

Марфа пазяхнула, але адыходзіць ад акна не спяшалася.

— Кладзіся спаць, — параіў Зазыба, — а то заўтра будзеш совацца па двары. Да й дзеўку мы, відаць, пабудзілі?

— Яна маладая. Ёй спіцца. А цябе во дарэмна па дурноце сваёй падняла.

— Тае бяды, — махнуў рукой Зазыба.

Нарэшце Марфа пайшла зноў укладвацца на тапчан, а Зазыба застаўся сядзець на ўслоне — нечага дужа засвярбела галёнка ў боце, можа, таму, што запацела ў анучах. Ён пакутліва моршчыўся, ужо наважваючыся разуцца. І ў гэты час на вуліцы пачуліся раптам галасы. Зазыба хуценька прычыніў акно, а сам схаваўся за лутку. Галасы набліжаліся. Гаварылі па-руску. Як толькі Зазыба разабраў гэта, то паспакайнеў і перастаў хавацца, стаўшы насупраць акна. Марфа таксама пачула галасы, падышла:

— Што тама?

— Пачакай, — папярэдзіў Зазыба.

Нарэшце Зазыба ўбачыў дзве чалавечыя постаці. Тыя наблізіліся да хаты і запыніліся.

— Можа, гэта? — сказаў адзін голас.

— Калі цётка тая дакладна палічыла, — адказаў другі.

— Па левы бок?

— Здаецца, так.

— А як тут узысці на двор?

— Чорт яе ведае!

— Можа, тады залезці ў гародчык гэты ды паляпаць у шыбіну?

— Не, патопчам. Пад вокнамі заўсёды што-небудзь расце.

— Можа, выйсці да іх трэба, — падказала Зазыбу Марфа.

Але Зазыба не зварухнуўся.

Тым часам людзі падаліся да Зазыбавых варот, дзе па правы бок была фортка. Запораў на ёй адмысловых не было, адзін драўляны сабачка, што прыўзнімаўся аборкай у прасвідраваным вочку. На двор не цяжка было трапіць нават уначы. Як і трэба было чакаць, незнаёмыя людзі хутка справіліся з няхітрымі Зазыбавымі запорамі, узышлі на ганак. У хаце пачулася, як яны пачалі паціху ляпаць клямкай. Зазыба выйшаў у сенцы. На ганку, мусіць, пачулі, як адчыніліся дзверы, таму перасталі ляпаць. Колькі часу знадворку маўчалі. Тады Зазыба знарок кашлянуў.

— Старшыня Савета тут жыве? — спыталі з ганка.

— Не.

— А хто вы? Старшыня калгаса?

— Не, я загадчык гаспадаркі.

— Мы чырвонаармейцы. Справа ў нас пільная.

Зазыба пачаў адчыняць дзверы — прывычна намацаў у цемнаце жалезную засаўку, шмаргануў яе ўправа, жалеза бразнула, і дзверы расчыніліся ледзь не напята, быццам на іх хто націснуў з таго боку. Чырвонаармейцы адступілі на крок, даючы дарогу гаспадару. Зазыба выйшаў на ганак, стаў паміж чырвонаармейцамі. Адзін з іх паднёс руку да шапкі, сказаў:

— Лейтэнант... — і назваў прозвішча, якое Зазыба не паспеў расслухаць: вочы ў чырвонаармейца блішчалі нават уначы.

— Дак якая справа тады да мяне? — спытаў Зазыба.

— Бензін трэба, — сказаў лейтэнант.

— Бензін? — перапытаў Зазыба.

— Так.

— Але ж ці ёсць ён? Мабыць, здалі разам з аўтамашынай. У нас палутарка была.

Лейтэнант зняў шапку.

— Але хто скажа — ёсць бензін у калгасе ці не? — спытаў ён больш настойліва.

Зазыба паціснуў плячамі.

— Ну вось, а яшчэ заўхоз!.. — сказаў тады чырвонаармеец, які да гэтага маўчаў.

— Дак я таксама без году нядзеля тута, — пачаў апраўдвацца Зазыба. — Было адлучаўся надоўга з калгаса. Рабілася ўсё без мяне.

— Разумееце, у нас гаручае кончылася...

— Можа, тады спытаць у кладаўшчыцы? — няпэўна, як для самога сябе, сказаў Зазыба. — Гэта недалёка.

— Пакажыце, — адразу ўхапіўся лейтэнант.

Зазыба пастаяў трохі ў развазе, а тады ціха зачыніў дзверы і першы сышоў з ганка.

Кладаўшчыцай у калгасе была Ганна Карпілава, саламяная ўдава: у свае маладыя гады — не набрала яшчэ і дваццаці пяці — яна мела двух дзяцей, так званых ветравічкоў-бязбацькавічаў. Хадзілі да яе і тутэйшыя, верамейкаўскія мужыкі, і прыезджыя, асабліва розныя ўпаўнаважаныя, якія праседжвалі ў калгасе цэлымі тыднямі і якіх вадзілі да яе, па-вясковаму, як у гасцініцу, начаваць. Здаралася, што знаходзіліся і жаніхі ёй, якія сваталіся, здаецца, разы са тры. Але доўга не затрымліваліся ў яе хаце. Аднаго прымака, лесасплаўшчыка, яна прагнала сама — пабіла даёнкай за тое, што недзе бачылі яго са старэйшай Піліпчыкавай дачкой, астатнія ўцякалі па сваёй ахвоце: ці то харчы не падабаліся, ці то цягавітасці не хапала. Кладаўшчыцай Ганну паставіў ужо Чубар. Спярша ў Верамейках смяяліся з гэтага, а пасля перасталі: слабкая на перадок, Ганна выйшла моцнай на галаву. За якія паўгода яна разгадала паперную мудрасць і стала нядрэннай кладаўшчыцай.

Калі Зазыба прывёў на яе двор чырвонаармейцаў, жанчына спала: па ёй хоць і пярун, абы міма. Будзілі кладаўшчыцу доўга, нарэшце дастукаліся. Ганна падышла да акна, пазнала Зазыбу. Але на парог выйшла босая і ў сподняй.

— Ну, што табе? — спытала яна недавольна Зазыбу.

— Бензін во таварышам камандзірам патрэбны.

Ганна паварушыла плячамі і сказала з гуллівым шкадаваннем:

— А я думала, жаніхоў прывёў!

— Табе абы!.. — хацеў паўшчуваць Зазыба.

Але Ганна гучна засмяялася.

— Дак няма бяльзіну, — сказала яна такім голасам, быццам да гэтага толькі марочыла галовы. — Каб раней, дак можна было б. А цяпер няма. Газы, праўда, ёсць трохі. У кладавой стаіць.

— Што гэта... газа? — спытаў лейтэнант Зазыбу.

— Па-вашаму — карасін, — растлумачыў той.

— А бензіну няма?

— Дак ні каліўка бяльзіну, — зноў чамусьці на ўсю моц засмяялася Ганна. — Увесь аддалі, як машыну калгасную здавалі.

Вайскоўцы пачалі аб нечым перамаўляцца між сабой. Тады Зазыба выкарыстаў момант і цыкнуў на Ганну, як на нявестку:

— Пастыдалася б, голая выйшла!..

Ганна павяла плячамі, знарок сцепанулася.

— Накінула б на сябе што, — зноў буркнуў Зазыба.

Ганна прыціснула да гарачых бакоў сагнутыя ў локцях рукі і быццам з неахвотаю пайшла ў хату. Лейтэнант павярнуўся да Зазыбы.

— Матор у нас заглох, — сказаў ён. — Гаручага не хапіла. Думалі, у вас раздабудзем, а цяпер вось не ведаем, як быць.

— Каб быў, то не пашкадавалі б, — нібы апраўдваючыся, развёў рукамі Зазыба. — Каму-каму, а сваім не пашкадавалі б.

— А коні ў вас ёсць? — спытаў тады чырвонаармеец.

— Ёсць, — замест Зазыбы адказала Ганна, якая якраз вярнулася з хаты адзетая. — Праўда, ахрамелыя. Чырвонаармейскія. Нам іх пакінулі замест калгасных. І ўчора яшчэ траіх бралі. Але запрэгчы можна. Вядома, калі на начлег іх не павялі.

— Тады вось што, — сказаў Зазыбу лейтэнант, — вы нам пакажаце, дзе вашы коні, а яна, — ён кіўнуў на Ганну, — няхай прынясе керасін.

— Дык ета ж далёка ісці па яго! — устрывожылася Ганна.

— Што значыць далёка? — паглядзеў на яе лейтэнант.

— Да ажно ў самы канец вёскі! — сказала Ганна.

— А ты не ідзі вуліцай, — незалюбіў Зазыба, — ступай па загароддзю, дак бліжэй будзе.

— Буду я хадзіць уначы па загароддзі тваім!

— Палахлівая!..

— Ай палахлівая! Бяры сам ключы да ступай у кладавую!

— Ты, Ганна, не дуры, — строга сказаў Зазыба. — Я тама не ведаю, што і як шукаць у цябе.