Дарц

ГушмацIа дера, къармазе, цIий сиха стаг вара. Пхийтта шо хьалха налог йаккха керта баьхкинчу йуьртдех а, шина стражниках а леттера иза, царна гIеххьачул чевнаш а йеш. ШолгIачу дийнахь алссам стражникаш балош веанчу пурстопа, Ведана а вигна, набахти чувоьллира иза. Да схьа ца хецча, Зеламхас цунна дуьхьал лачкъийна цхьана хьаькаман кIант валийра. Цунна дуьхьал хийцина, маршаваьккхира ГушмацIа.

Цул тIаьхьа шийтта шо маьрша хилира церан доьзалан. Амма и машаре шераш къахьдеш, керла бохам тIебеара царна. Солтамурдан йезар йара церан йуьртарчу Хушуллин йоI Зезаг. Цаьршинна чIогIа дезара вовшийн, цхьаьнакхета Солтамурдан аьтто боцуш, хан дIатоьттуш, ладоьгIуш Iapa и шиъ. Цкъа цхьана суьйранна Солтамурд хин коьрте вахча, Зезага дийцира цунна, ша МахкатIерчу йуьртден кIантана хьехош йу, ша йеха цара нах бахкийтича, шен да-нана оцу захалонна реза хир долуш ду, ден а, ненан а лаамна дуьхьалйала шен бакъо йац, нуьцкъах йадийна кеп а хIоттош, ша йига аьлла. Иштта йоI йигар хуьлуш дара нохчашлахь. Нах йукъа а бовлий, барт, машар бой, захало дой, дIадерзадора. И шайниг а иштта дIадерзаре дог даьхна, шолгIачу суьйранна хи дохьуш цIа йогIу Зезаг, урамехь схьа а лаьцна, дIайигира Солтамурда.

Шайн йоI аш нуьцкъах йадийна йигна, иза схьа ца лахь, шаьш захало-м муххале дийр дацара, вайна йуккъехь, цкъа а машар хир боцуш, мостагIалла хир ду аьлла, схьахьедира ХушуллагIара. Йуьртара тхьамданаш машарна а, захалонна а йукъабевлира. Амма оцу машарна а, захалонна а йукъагIоьртинчу Хорачан йуьртдас иза а, важа а дохийра. Ша хьаькам ву, хIокху йуьртахь ша Iедал ду, ша аьлларг хила деза, машар а, захало а ма хьехаде, ХушуллагIеран йоI дIа ца лахь, ша ГушмацIагIар берриг а набахти чу бухкур бу, бохура цо. Йуьхьанцара оьгIазбахар дIадаларе а, йа тIаккха тIаьхьа захало хиларе а дог даьхна, Зезаг ХушуллагIаьрга дIайелира ГушмацIагIара. Йадийна йигна йоI, йолчара схьайехча, дIа а луш, тIаьхьа захало а деш, йа ца деш, амма машар беш дIадерзош Iадат ма дара. Кхузахь эхье хIумма а дацара шиний агIорхьарчарна. ГушмацIагIарна новкъадерг кхин дара – шаьш йалийна нус Iедало схьайаккхар.

2

Цул тIаьхьа а и дов, захало дина йа ца дина, дIадерза тарлуш дара, хIинца оцу йукъа махкатIхойн йуьртда ца гIоьртинехьара. МахкатIхойн йуьртда а, ГушмацIин стунцахой, Хорачара ЭлсангIар а, гергара бара. ГушмацIагIеран а, ХушуллагIеран а захало хиларна йа ГушмацIагIара йуха а Зезаг нуьцкъах дIайигарна кхеравеллачу махкатIхойн йуьртдас йоI Хорачара дIайаккхийтира. Элсанан кIанта, ГушмацIин стунвашас ШоIипа, Эшалхоте йигира иза. ХIинца, Зезаг махкатIхойн йуьртден кIентан цIар тIе йаларна йуккъе йаьлча санна, дара хIоьттина хьал. Иза а, гIаддайча, тардолуьйтура ГушмацIагIара. Царна Iаьткъинарг Элсан-гIеран йамартло йара. ГушмацIин стунвашас, Бийсолтин ненан вашас, и йоI Хорачара дIайигар. Цигара дIа Зезаг махкатIхойн йуьртден кIантана дIайигале иза схьайаккха вахара Зеламха а, Хьамзин ши кIант Iеламха а, Iизраил а, Солтамурдан доттагI Ушурма а. Зезаг схьайаьккхина ца Iаш, ШоIипана тIеpa шарбал а йаккха. Цигахь девнехь ШоIипа Ушурма вийра. ГушмацIагIарна гIоьнна веана нехан стаг вийнера уьш бахьана долуш. ТIаккха, цунна дуьхьал чIир йоькхуш, ГушмацIагIара Элсан вийра.

Оцу тIехь машар а хилла, мостагIалла чекхдала тарлуш дара. Шинне агIорхьарчара вовшийн цхьацца стаг вийнера, чIир нисйеллера. Амма, иза дерза ца дуьтуш, шайтIа хилла оцу йукъахьаьвзира хорачойн йуьртда. Цо Веданара пурстоп Чернов валийра Хорача. Черновс дIакхайкхира ГушмацIагIар. Зеламха воцург, берриг а реза бара Iедална тIебаха. Зеламха реза вацара. Цунна хаьара, шаьш цига дахча, Iедало дIа а лецна, Сибрех дохуьйтур дуйла. Амма гергарчу баккхийчу наха дехарш дора, шу Iедална тIе ца дахча, шу бахьана долуш йуьртана бохам хир бу, шиний агIорхьарчара вовшийн цхьацца стаг а вийна, чIир нисйелла, Iедало шуна хIумма а дийр дац бохуш.

ГушмацIа а, Зеламха а, Iеламха а, Iизраил а Ведана Iедална тIебахара.

Уггар хьалха уьш тIенисбеллачу пурстопа Черновс хIорш сийсазбира, дений-нанний хьежош, тIаьххьара а Зеламхина бетах тIара а туьйхира. Уьш виъ набахти чу кхоьссира.

Уьш набахти боьхкина аьлла, хабар кхаьчча, царах къинхетам бар деха Ведана ваха кечвелира къена БIаьхо. Зударша дехарш дира цуьнга, паччахьан хьаькамаш къиза бу, цара хьо тергалвийр вац, цига ма гIахьара бохуш. Амма БIаьхо шен сацамна тIера йуха ца велира. Чорний къона ву, лахара хьаькам ву, цуьнан хьекъал кIезиг ду, полконак лакхара хьаькам ву, воккха ву, хьекъале ву, цо шега ладугIур ду, шен кIентех къинхетам бийр бу, бохура.

БIаьхо Ведана вахара. Округан начальникана, подполковникана Добровольскийна тIе. БIаьхос цуьнга дехар дира, и дов шен кIентан а, кIентийн кIентийн а бехкенна ца доладеллера, бехк муьлххачеран белахь а, шиний агIорхьарчарех цхьацца стаг а вийна, чIир нисйеллера, къинхетам а бай, лецнарш цIа бахкийтахьара ахь аьлла. Добровольскийс доцца къамел дира цуьнга.

– ХIара мила ву? ХIун боху цо? – хаьттира цо талмаже. – ГушмацIин да ву? Зеламхин ден да ву? И йовсарийн xIy долийнарг xIapa къена бож йу? Царна къинхетам боьху хIокхо? Къена Iовдал! Гирзе бож!

Хьала а гIеттина, стоьла тIехула дIакхевдина, БIаьхон, ло санна, кIайн, йеха маж схьа а лаьцна, цуьнан корта дIасаластийра подполковника.

Къона волуш, дегIехь ницкъ болуш буьрсачу Шемална а ца къарвелла, берхIитта шарахь гIодайуккъера герз ца достуш, гила борз санна, лаьмнашкахула, хьаннашкахула кхирстинчу къеначу БIаьхон хебарша аьхначу йуьхь тIехь кхузза бос хийцабелира. ЦIийлуш, Iаржлуш, кIайлуш. Дуьхьало йан куьйгаш хьалаайа гIоьртича, цуьнан дуткъий пхьаьрсаш, даш санна, дазделла, охьадахара, настарш йегайора. БIаьрса гIелделла бIаьргаш, чу хиш хIиттина, кхоьлира. Балдаш дегош, халла когаш а текхош, воккхачу хьаькаман канцеляри чуьра аравелира иза.

Цул тIаьхьа ах шо даьлча Хорача хабар деара, тутмакхаш Соьлжа-ГIала дIабуьгу аьлла. Уьш ган боьлхучу зударшца кIанте а, кIентийн кхаа кIанте а тIаьххьара бIаьрг тоха цига ваха вордан тIе хьалаволуш, ког а тасабелла, охьакхетта, дIакхелхира къена БIаьхо…

Соьлжа-ГIалахь суд йира царна. Суд йина аьлла, цхьа бахьана лелийра. ШоIипа Къуръан тIехь дуй биира, Ушурма шен карах ца велла, иза ша-шен шаьлтан тIе а кхетта велла аьлла. Ткъа пурстопа Черновс а Инжила тIexь дуй биира, Элсана шен са далале шега элира, шена чевнаш йинарг хIорш виъ вара аьлла. ГушмацIа а, Зеламха а, Iизраил а маршавоккхуш, Iеламхина Сибрех йаккха хан а тухуш, кхел йира суьдо. Чернов дуьхьалвелира оцу кхелана. Зеламха маьрша витахь, Ведана округехь цкъа а синтем хир бац бохуш, мохь хьоькхура цо. Суьдан председатело а, къаноша а, кхечу цIa чу бахана кхеташо а ца йеш, шаьш болччохь вовшашка масех дош а аьлла, шаьш масех минот хьалха йина кхел хийцира. Веанна а къоъ-ах шераш хенаш туьйхира. Кертара бежанаш а доьхкина, адвокатана делла ткъа туьма ахча, хи чу кхоьссича санна, тIепаза дайра. ГушмацIа, къена ву аьлла, Сибрех ца вохуьйтуш, БуритIа вигира. Ткъа Зеламха а, Iеламха а, Iизраил а цкъа Ростове, цигара дIа – Харькове, тIаккха Оренбургехула дIа Илецки Защите бигира.

Дукха хан йалале Соьлжа-ГIала схьавалийра уьш виъ. ШариIатан суьдо шайга схьадехнера церан дов. Суд хилале Iизраил набахтехь дIакхелхира. Зеламхина хаьара, шариIатан суьдо а нийса кхел йийр йоцийла, хенаш а тоьхна, шаьш йуха а Сибрех дIахьовсор дуйла. ШариIатан суд а йара кхаьънаш оьцуш, Iедална а, хьаькамашна а йохкаелла. Тутмакхаша гIo а деш, масех буса къахьегна, набахтин пенах Iyьрг а даьккхина, цхьана буса ведира Зеламха. ГушмацIина ца лиира вада. Обаргалла лело ша къена ву, элира цо. Иза ша вита а ца лиъна, цуьнца висира Iеламха. Оцу буса Зеламхица кхоъ ведира набахтера – Саратиев Муса, Шелара Дики а, ШаIми-Юьртара Бийсолта а. Уьш виъ цхьаьний обарг велира. Амма Зеламхин кхаа накъостан оьмар йеха ца хилира. Дукха хан йалале Дики, Iедало лаьцна, ткъа шо хан а тоьхна, Сибрех каторге вахийтира. Муса а, Бийсолта а чIирхоша вийра.

Ша набахтехь волуш, цигара дийна аравалахь, уггар хьалха кхо гIуллакх кхочушдан чIагIо йинера Зеламхас.