Страница 20 из 25
«Сан хьоме безам! ХIинццалц мукъа воцуш Iийра со. Тхойша цхьаьна ву. Тховса тхо атаке доьлху. Сан кителан аьрру кисанахь, дог детталучохь, цунна ницкъ луш, леладо ас хьан йовлакх. Ларделахь вайн безаман зезаг! Кхин йаздан мукъа вац. Дерриг хоуьйтуш, доккха кехат кхана, тIом ма-сецци, йаздийр ду ас. А. У.».
Селитина уллохь «Ау! Ау!» хезира: «Дада-бIарана» тIеххьа йекара, кху шара дуьххьара школе йеана хьехархочун йоI – Терентьева Нина, шеца лечкъаргех ловзучу шен накъосте Албастов Каташе хаам беш. Схьалаьцна, маракъевлира и Селитас.
– Карий! Карий! – тIеведда, Каташа дIаозийра Нина. – ХIинца ахь со лахал! – дIахьаьдира.
Цхьаъ-м дагадеана Селита, кисанара къолам а баьккхина, йуха «Дада–бIарехьа» йирзира. Диттан гIодах кховр даьллачу шерачу меттехь леррина йаздира цо: «А. У. 30.X .– I942». И таханлера, Увайсера кехат деана а, кхуьнан I7 шо кхаьчна а де дара.
Классаш чохь йуха а марсабелира йижарийн сингаттам:
«Дийна бу тахана. Амма кхана? Хаац!» – ойла йора цара, уьш атаке бахар дагалоций. Оцу ойлано ира йу хьийзайора хье чу, тIеттIа карзахйуьйлуш: «ХIан-хIан, селхана дийна… хилла! Амма тахана буй? Хаац», – бохург хIинца дагатесна, ший а шаьш йолччохь дIатийра, и вовшашка хьахо ца йаьхьаш…
Вукху переменехь «Даудан диттах» бIаьрг кхетта Селита, цIаста санна, цIийелира, ша «Дада-бIар» тIе йаздина, «А.У.» дагадеана, и шен вешина гергахь хьарамло хетта. И элпаш дIадайа «Дада–бIарана» тIейахара, амма цигахь йогIайелира къолам буйнахь: Увайс дуьхьал хIуьттура! Эххар а ша йаздинчунна йуххе кхин ши элп тIетуьйхира цо: «Б. Д.» Массарел шена хьоме хета и шиъ: Увайссий, Дауддий – хIинца, шен дагахь, цу тайпана вовшаххоьттира цо. Цхьанна а и гале, аьлла, Селита сихха Нурседина тIейахара: цунна йуххехь диттийн гонах хьийзара, кегий белаш Iуьттуш, Ниночкий, Каташший. «Дада–бIарана» тIехьа нийсачу могIаршца дIахIиттина дуткъий дитташ а тера хийтира хьехархочунна хьалха дIахIиттинчу кегийчу дешархойх…
ДIаоьхура занятеш… ДIаоьхура денош… Кехаташ ца догlypa…
* * *
Гуьйрено дерзина даьхначу гонахарчу аьрцнашна а, дитташна а Iаьно йуха а тIетесира шен кIайн верта, гаьннашна тIеховшийра лайх дина кIайн месала кхокхий.
Шийлачу мохо раз деттара, Iов санна, гlopгla ло. Киса хьарчийча санна, шекарал кIайчу башлаьмнийн кортошна тIехь наггахь хаалора, цIийн томмагIнех тера, маьлхан хьоькхнаш. Геннара схьахьоду стигалан къекъар санна, лаьмнийн даккъашкахула схьахьоькхучу махаца кху йуьрта а схьакхочура хIинца Кавказан аренашкахула бекачу тIеман гlyгI, амма, бердах кхетта хIордан тулгIе санна, лаьмнийн тархех кхетий, даьржий, довра иза. Генна Россехь, Волгин йистошкахьа, Чилеково-станци йолчохь нохчийн-гIалгIайн полк немцоша хIаллакйина боху хабар а схьакхечира эххар а, и хиллачул тIаьхьа дикка хан йаьлча. Цу полкаца дукха бара Эскинойра нах. Эскинойхь тезетийн кхин цхьа paгI а чекхйелира.
Даудера а, Увайсера а кехаташ ца догIура.
«ХIун хилла-те цу атакехь?» – дагара ца долуш, хила тарлучун ойла йан ца йаьхьаш, къийлайала а ницкъ ца кхочий, ший а йиша цхьаьний йоьлхура хIинца кест-кеста.
Тавсолта а тата дайна лелара, вониг ма-хуьллу даг чуьра дIатоьттуш, мукъа ца виса гIерташ, саццанза гIуллакхаш деш цIахь а, колхозехь а: иза шен даг чохь хьалххе дуьйна а кечвеллера, мичча а хенахь, нахана санна, шена а тIехIотта тарлу дика а, вон а, наха санна, ша а лан дезийла хууш.
Нурбика, синтем байна, амма татанза хьийзара: Тавсолтас ца могуьйтура «эрна чIечкъар». Ша йисча-м хоьцций йоьлхура иза: даго, цо и тIе мел ца дитахь а, вониг алсам хьоьхура цунна, ишттачохь массо а нанна санна. ТIаьххьарчу деношкахь гIенаш а вонаш сов гора. Самайаьлча а, диц ца луш даг чу дижина гIан лорура цо декхадала хьаьхначех. Дийнахь шена керла мел гинчу хIуманца дустуш и, шен хьесапехь декхадаллац, ладоьгIуш, сагатдора Нурбикас.
Иштачех гIан дара, тахана а даг чуьра ца долуш, цунна сийсара дайнарг. Школин кертахь гly хуьлу. Нурбика йоьду цига хи дан. Чухецна чийлик, зIе мел чIогIа схьаозайарх, хьала а ца даккхаделла, xlapa чу хьаьжча, гIy бухахь, хин куьзганахь Даудан сурт гира нанна, тIемалочун хормехь, ведарх а тасавелла, и дIаийзош: «Хьовсийша, гly чу воьжна-кх и!» – дагатесна Нурбика, гIори-гIоддах и хьалаваккха йоьлча а, зIе дIаийзо ницкъ сов а баьлла, гly чу йуьйжира xlapa ша а, нисса шега схьахьоьжучу Даудан сурта тIе…
ЧIогIа дог доьхна самайелира Нурбика. Тахана а, йуьхь жимйелла, кхин а кIорге чуэгна сийна бIаьргаш Iаьржа хеташ, бос а баьхьна йара и. Сихха чуьра гIуллакхаш дIа а дерзийна, аьхна тужурка а йуьйхина, кортали а кхоьллина, тIергIан пазаташца калош а туьйдина, ведар чохь хи дан школе йаха арайелира иза, шен дагахь – и гIан Iexo!
Нурбикас цкъа хьалха шен и гIан, цхьаьнгге а дийцале, шайн кертахула доьдучу татолан йисте а йахана, шабарш деш, цуьнга дийцира, и хица дIадахьар доьхуш. ТIаккха хи чу эппаз а кхоьссина, кхин цкъа а дагахь доIа а дешна, школе йахара и. Леррина школин кертарчу татола чу хьийжира: хин куьзга сирла цIена къегара. Цу чуьра эцна дуьззина хин ведар уьйтIахь а дитина, чуйахале, школи чу хIоьттира Нурбика, мехкарий цIабахккалц а дан собар ца хилла, цига мукъна а кIантера кехат деанийла хьажа.
Xlapa комсорган цIа чохь Нурседица Iаш, цIеххьана чувелира, машенахь школина кIорий, дечиггий дахьаш веъна Расул. Чохь Нурбика йайча, кIеззиг вуьйхира иза. Нурбика шеконца хьаьжира кегийчаьрга: хьалха а цхьацца хезнера цунна.
– Xlapa… Даудера кехат дохьуш веанера со-м, – стоьла тIе конверт а диллина, Iодика а йина, сихха аравелира Расул. Ненан бIаьрг серлабелира: «Дийна ву!.. Дийна ву!..» – некхан ваз а дегош, детталора дог. Конверта чуьра сержантан хормехь, некха хьалха шортта мидалш гун, Даудан сурт караэцча, Нурбикин хеназа хебаршка йахана йуьхь, шарлуш, нур санна, къегира…
«ХIун ду-техьа ирс? Шен долахь хилларг, цкъа дан а дайна, йуха схьакарор ду-те? Йа хан йаларца, цуьнан буьззина болу мах бовзар ду-те? Тохара Дауд денна а, ма-варра, хьалха гучу хенахь ма ца хьоьжура и цуьнга иштта лерина, хIинца цуьнан сурте санна. ХIетахь ма ца хуьлура ненан йуьхь цкъа а иштта ирсе», – бохучу ойланца хьоьжура, ша а йоккхае Нурседа нене. Суртах шен энжеде куьг хьоькхуш, барташ дохура Нурбикас. Беснешна тIехула охьаоьхура бIаьрхиш. Нурбикин дог хIинца Iийжадора тохара и цIахь волчу хенахь ша цунна цкъацца барт беттар дагаоьхуш: «ХIан-хIа, и цIа веъча, кхин цкъа а дийр дац ас цунна дов», – нигат дира цо дагахь. Оба а аьлла, цкъа некха тIе а таIийна, кIентан сурт чета диллира цо. ТIаккxa цIеххьана: «ГIан а декхаделлийца сан!» – дагадеана, сапаргIатделира цуьнан. Шуьйра йелакъежира и ша-шена, цу гIено ша эрна кхерайар дагадеъна. ТIаккха йоIехьа йирзира:
– Иштта эвхьаза кху чу оьху «иза?» – Расул араваьллачу неIарехьа корта ластийра Нурбикас.
– Кху чу дуьххьара веана… Керта-м вогIу… школина дечиг дохьуш.
– Ча тешийла хьайх!.. БIаьргаш дукха сийна бу хьан!
ТIаккха Нурседас, нана къевллина мара а йоьллина, йуха хаьттира цуьнга дуьххьара:
– Нана! И ма олу ахь даим… Хилча хIун ду бIаьргаш сийна?
– Эхь доцчийн хуьлу ма олу уьш сийна.
– Хьайниш а… ма бу уьш… сийна! – эккхийтира йоIа, нанна барт а луш.
– Дера, хир бац-кх! ХIинццалц соьга-м ца аьлла цхьамма а… «сийна бIаьргаш!»… Со-м ца хилла эхь доцуш.
– Ой, куьзгана хьаьжча а ца гина хьуна, ва нана?.. Цунах ца хаьа хьуна и бакъ доцийла?
– Шу санна, куьзгана хьежа мукъа мила хилла?.. Ткъех шо хьалха, шун дега йогIуш, хьаьжчахьана кхин суо куьзгана хьаьжна де дага, дера, ца догIу суна… И-м вайнехан Iедалехь осала а лорий… Шу санна, гуттар куьзгана хьалха хьийзар, баккъал, товш ду моьтту хьуна? – аьлла, корта а ластош, дIайахара Нурбика, шен ведар а эцна, Тавсолте гайта четахь сурт а хьош.
И дIайахча, Нурседа, класса чу ца йоьдуш, шен кабинета чохь ойлане Iapa: цо нанна ца доьшуш дитина могIанаш а дара кехата тIехь: «Атаке даханчул тIаьхьа тхо, тIеман аре а йуьтуш, цкъачунна духадовлуш тхоьца хилла Увайс, схьакхетаза висина, хIинца а карош вац. Цунах лаьцна кхечухьахула шайга хаам кхачахь, соьга а йазделаш. Со, чов хилла, госпиталехь кхо бутт а баьккхина (и нене ма хаийта), хIинца, то а велла, йуха фронте дIавоьду».