Лаьмнаша ца дицдо

– Дера, сан а-м ду! – Iа ца велира Тавсолта, шениг хьалха ца даьккхича.

– Делахь, дийцал хьайниг!

Тавсолтас дийцира, ша хIинцца кхуза схьавогIуш, Эскинойн-эвла йистехь шена цIеххьана Тойсум гар а, цуьнан шеконе лелар а, цунах шена хеттарг а. Цеце корта хьовзийра Далхьада:

– Хьо нийсса схьакхаьчна! Цунах доьзна ду ас хьуна кечдинарг а! – Далхьад кхин а йистехьа дIаволавелира:

– Хьуна дагадогIу-кх хьастагIа ЧIап-ломана тIехьа вай десантхой лаьцна. Ткъа цара гIали тIехь а тIечIагIдина, шайна тIаьххье Эскинойхь чукхисса кечбина кхин а десантхой бу, уьш тIеэца кийча берш хьалхехь билгалбаха дезаш а дара шаьш аьлла. Ткъа вайн НКВД-с и тайпа нах, хьалххехь зиэ а зийна, гучу а баьхна, хIинццехь леца план хIоттийна. Кхийтин хьо: хIунда хьажийна шун йуьрта Тойсум, и лаьцначуьра ведда кеп а хIоттийна? Гой хьуна, Тавсолта, и Тойсум а, цо шеца балон берш а, вайнехан гIиллакхе оьзна, тIеоьцу берш а хила тарло йуьртахь. Ткъа вайн НКВД-с и тайпанаш а, бакъ болу мостагIий а лерина чубухкур бу. Ткъа райкомана шен районехь ца оьшу НКВД-хойн и китарло: царна медалш йезара бохуш, тхуна йуьхьIаьржо хьашт йац. Шун йуьртана а и сийлахь хир дац. Ахьа, сихха гIой, йуьртахошка дIахаийта – хьайна тешаме хеттачаьргахула – и тайпа нах тIе ма оьцийла, мелхо а, гучу ма-бевлли, цу сохьта Iедале дIалойла алий.

– Дика ду, – резахилла Тавсолта, сихха Эскиной вухавахара.

* * *

Тойсум, тIай йистехь Тавсолтех ша дIакъаьстинчул тIаьхьа, сарралц Эскинойн хьуьнчухула а лелла, эххар а эвла йисттехь вехачу Бетаран кетIа хIоьттира.

Садовшшехь догIа доладеллера. ТIевахна, Бетаран кор туьйхира Тойсума. Бетар кетIа велира:

– Мила ву хьо? Чувола. ДогIанехь ма латта, – элира Бетара.

Ший а чувахара.

– Бетар! Со ца вевза хьуна? – хаьттира Тойсума, вела а къежна. – Со Тойсум ву. Хьуна ма-хаъара, цхьа а бехк боцуш, итт шо хан тоьхна, Сибрех вахийтира со. ХIинца, аьтто а баьлла, лаьцначуьра ведда со, кхеран зама дIайолуш а гина. Чувитахь со. Цхьана-шина денна, мукъна а. Вайшинна йукъахь, вон деъна меттиг хиллехь а, машар а бара-кха хIоьттина. Вайнехан Iедалехь чIирхо а чувуьтуш дара-кха, цунна орца эшча. Чувитахь со.

– Дика ду. Чувита-м ца везара хьо. Делахь а чувеъна ваьлла. Сан чохь мел ву – сан тIома кIел ву хьо. ДIатарло хIоккхуза. Ши-кхо де йоккха хан йац! – элира Бетара, и кхин дIа Iайта шен ойла йоцийла хоуьйтуш. Тойсум, дагахь ийзалуш Iара, тохарлера Бетаран йиша цIеххьашха гучу ма-йалахьара бохуш.

Бетаран зудчо хьешана хьалхахIоттийра нехча, сискал, кхерзина хIоаш, гIалмакх-чай. Сонехь, нара тIехь вижа мотт а кечбира. ДIадийшира. Кестта Бетаран цIенна тIехула кема хьаьвзира. Тойсумна дика хаьара и хIун кема ду, делахь а, набъечуха, теббина Iapa. Чуьранаш а наб кхетта бара. Кестта тоьпаш йуьйлу а хезира. Тойсум тIаккха а чIоггIа наб кхеттачуха Iуьллура. Тоьпийн татанаш кхеран цIийнегахьа тIехилира. Бетар хьалаиккхира, шаьлта караэцна, Тойсум а меттахваьккхина, лулачуьра шен ши ваша а схьавалийра. Цхьамма-м ков туьйхира. Теббина, дуьхьалвахара массо а.

– Мила ву? – хаьттира Бетара.

– Ков схьаделлахьа! ДогIано вашийна-кх тхойшиъ.

– Ой! Хьабаз вац и?! – аьлла, иза озах вевзинчуха, Бетарна йуххе таьIира Тойсум. – И суна вевзаш тешаме стаг ву.

Бетара чувигира иза а, цуьнца верг a. TIepa церан йашийна плащаш пенаца хьалаоьхкира. Охьаховшийра.

– Марша догIийла. Аш а хIун леладо буса, догIанехула? Тоьпаш йуьйлу а ма хезира? – хаьттира Бетара Хьабазе.

– Тхойшиъ хьуьнчухула схьавогIуш, муьлш бу а ца хуучара тIаьхьа тоьпаш туьйхира тхойшинна. Халла кIелхьаравели. Бодашкахь кхин дIагIойла а ца хилла, шун коран серлонашкахьа схьавирзира тхойшиъ, – дуьйцура Хьабаза.

Цуьнан накъост, вист ца хуьлуш, сапаргIат Iapa, цигаьрка а уьйзуш.

– XIapa мила ву, вовзийтахьа, – элира Бетара.

– XIapa… немец ву… хIинцца кеман тIера чукхоьссина… Со волчу ас дIавуьгуш..

– Ахь хIун до цунах? – шеквелира Бетар.

– Хьошалла до-кх! ДIалачкъош! ХIорш тоьлла богIу! Ткъа суна хьаьхна колхозаш! – бат aгlop а саттош, элира Хьабаза.

– Хьабаз тешаме стаг ву, соьца чохь ваьллина. Стохка дIахецна и, хан чекх а йаьлла, – Бетар, шен лаамехьа узуш, кхетийра Тойсума.

– Делахь а… со волчу вон валийна, – чордо вистхилира Бетар.

– Бехк ма биллалахь. Ца хууш нисдели и… Сатоссуш дIагlyp ву тхойша…

ДIадийшира…

Баккъала а сатоссуш хьалагIаьттира ший а. Сатассалц наб йина а воцу Бетар а, хIинцца хьалагIаьттина Тойсум а тIевеара царна. Бетаран ший ваша а лаьттара йуххехь.

– Со а кхаьрца дIавоьду. Тхо цхьана тайпанах ду! – забар йира Тойсума.

Уьш цхьаьний дIабахара.

Доккха са даьккхира Бетара а, цуьнан вежарша а. Амма цу сохьта, мичара йели ца хууш, церан кетIа грузовик хIоьттира, тIехь шиъ «энкеведхо», шиъ милиционер, «тешална» валийна Тавсолтий, кхин цхьа накъост а волуш. «Энкеведхой», милцой машен тIера сиха охьабиссина, хаттаза-алаза хецца чубахара.

– Мича ваха немцо? – кIоршаме хаьттира НКВД-н лейтенанта.

– Тхоьгахь-м ца хилла цхьа а немцо! – майрра жоп делира Бетара.

ЦIенойх хьаьвсира. Схьакарийра цIенкъахь Iохкуш немцойн цигаьрканийн йуьхкаш, гIутакх, немцойн маттахь газета, оьрсийн маттахь немцоша Советан Iедална дуьхьал арахецна ши кехат.

– Ткъа хIорш хIун йу? – Бетарна уьш вон меракIел уьйхьира лейтенанта. Карийначу хIуманашна акт а хIоттийна, «понятойшка» кIел куьйгаш а теIадайтина, шайца и хIуманаш а, кхоьа ваша а эцна, райцентре дIабахара уьш. Шайн кетIа кхаьчча, Тавсолта, лейтенанте а хаьттина, охьавоьссира. Вехха лаьттара и арахь, догIана кIел, чу а ца воьдуш, грузовикна тIаьхьа хьоьжуш, ша-шена корта лестош, хIинца Далхьадан бIаьра а ша муха хьожур ву ца хууш: ала мел дезачуьнга а аьллера Тавсолтас, амма Бетар… – Бетар цIенна вицвеллера.

* * *

Чувоьллинчу Бетарний, цуьнан шина вешиний таллам болийра лейтенанта шен хьаькаман омранца цу дийннахь, сихонца – тIеман заманан амалца лерина. Шеца кхин цхьа накъост а волуш. НеIарехь кийчча конвой а лаьтташ. Бетара а, шина вашас а тIе ца лоцура шайгахь буьйса йоккхуш немцо хилла бохург.

– Тхуна уьш муьлш бу а ца хаьара. Шиъ вара. Цхьамма дийхира нохчийн маттахь: чувита шаьшшиъ, хьуьнчухула вогIуш, догIанехь вашийна, бодашкахь некъах а тилла шаьшшиъ, сатоссуш дIа a гlyp вара аьлла. Цаьрца верг немцо хилла, йа ца хилла тхуна хаале уьш дIабахара сатоссуш. Хиънехь, оха немцо Iедале дIа а лур вара!.. Чу-м, муххале а, вуьтур вацара…

Шайгахь хилла лаьцначуьра ведда Тойсум хьаха а ца вира вежарша, талламхоша а ца хоттура иза. ХIорш тIебоьрзург а ца хилла, лейтенанта эххар хаьттира:

– И шиъ воцург цу буса кхин цхьа а стаг варий шуьгахь буьйса йоккхуш?

– Вацара! – чIагIдира Бетара.

– Аьшпаш!.. Вара!..

– Вацара!..

– Дийца!

– Вацара!

Бетара хьесап динера: «Вара, аьлла, аса-айса и тIелацахь, тIаккха аса-айса и гучудоккху, тIе, охьадийца а дезар ду. Ткъа иза хIокхарна шайна вуьшта а хууш делахь, кхара и гучудоккхур ду, тIаккха дуьйцур-кх аса а»…

Лейтенант аравелира. Йуха чувеара… Тойсум а валош! И «очни ставке» – йуьхь-дуьхьал xIотто!

Чуваьллачу Тойсума элира, бIаьрга тIе бIаьрг а хIоттийна:

– Со-м вара. Хьуна и немцо вуйла а хаьара!

Дерригенах а цу сохьтта кхийтира Бетар:

– КъутIа!.. Шен хеннахь, хьо кхоа а ца веш, оха хьан лерг даьккхинехьара-м, хьо цу сохьта вовза а вевзина, чувитина а хир вацарий аса! КъутIа!

Бетара лейтенанте дийцира:

– Иза берриге a xIoкxo суна хьалххехь кеч а бина, хIоттийна тешнабехк бу, соьца шен йолчу чIирна. Немцо a xIoкxo ша чу валийна суна, xlapa ша а, суна бодашкахь вовзале, ша чувеъна, йуха, сатоссуш, цаьрцаний дIа а вахара… ДIайазде дерриг а!..

– И хIун «чIир» йу ахь йуьйцург? – хаьттира лейтенанта. Бетара дийцира Тойсума шайн чохь динарг а, шаьш цунна тIаккха йуха динарг а. Шина вашас и тIечIагIдира. Цецваьлла, вовшашка хьаьжира ши талламхо.

Бетара элира:

– Хьовсал шу, шаьш ца тешахь, цуьнан тIехьене? Цигахь оха таIийначу шина кепекан мухIар гур ду шуна! Йа циггахь горга мо хир бу! Хьовсал!..