Лаьмнаша ца дицдо

ЙоI тийна йогIура.

– Алахьа, Селита! – цуьнан и цIе йоккхуш а там хуьлура кIентан дагна.

– Ткъа хьо хьоьжур вуй соьга?.. Хьуна со цигахь йицлахь? – кIентан бIаьра хьаьжира Селита.

– И санна дерг хила йиш йац цкъа а, Селита!.. Алахьа!..

– Хьоьжур йу.

– Со везий хьуна… жимма а?..

ЙоI тийна йогIура.

– Алахьа!

– Ца везахьара дош лур дарий ас?.. Веза!.. Веза!.. – йоIа шозза аьлла долчу цу дашо гонахарчу Iаламан йерриге а хазалла шена чулаьцна, тIома даьккхира Увайсан дог.

– Селита! Соьгара кехат цадарах, со тIамехь вийна аьлла, хьайна хазарх – иза билггал бакъду йа дац къастталц, хьайн дашах йуха ма йаьллахь! ТIамехь хIуъа а хуьлу боху, хьуна… Со вуха вогIур ву хьуна! Со цIа кхаьчначу дийнахь гуттаренна а цхьаьнакхетар ду вайша!

– Кхерам бац хьуна!.. Иза а аьлла, соьга кехат ца йаздеш Iен-м ца воллу хьо?

– ХIан–хIа! XIop мукъачу сохьтехь йаздийр ду ас хьоьга кехат… школе.

– Жоп доцуш дуьсур дац хьуна. Йазделахь, Увайс, со хьоьжуш Iийр йу хьуна! – барт хилира церан.

– Селита! Вайнехан Iедалехь, ишттачохь, барт чIагIбеш, кара хIума луш хуьлур-кх!..

– Суна xlapa зезаг тоьар ду!.. Хьоьгахь… сан йовлакх а ду! Царел тоьлаш кхин хIун йу вайшинна?

Шен кофтин кисанарчу блокнота йуккъе диллира йоIа зезаг:

– Xlapa-м ас лардийр ду, хьуна, хьо цIа кхаччалц!

Селитин куьг лаца гIоьртира Увайс.

– ХIан-хIа! И мегар дац! – йухахилира йоI.

– Селита! Вайша бохучу тIехь хьо йелахь, вайшиннан барт чIагIбеш, куьг дала-м деза ахь соь, хьо сан хирг хиларх дуй бууш… Ас дуй боу, хьуна, xIapa Iалам теш долуш: вайша дийна а долуш, хьо йоцург зуда хир ма йац сан!

Увайса йоIе куьг кховдийра. Селитас дIаийцира.

– Ас а боху: вай дийна а долуш, хьо воцчуьнга гIyp ма йац со!

КIентан дог тешшош, доггах дийкира йоьIан аз.

Цу сохьта, Увайсана зезагийн курс а, Селитина зазкочар а дохьуш, схьакхечира Анна Львовна.

– Варийлахь, Увайс, школе йазделахь! – элира хьехархочо. Къона йогу церан беснеш гича кхийтира и кхеран къамел даггара нисделла хиларх. Хьуьнхара арабевлча, эскаре боьлхурш йуха а шайн могIаршка нисбелира, вуьйш уллобевлла а богIуш.

Шайн эшарца, шайн гIовгIанца дIакхечира уьш райцентре. Эскаре баьхнарш военкомата хьалха дIа а хIиттийна, кIеззиг къамел а дина, военкомо тIаккха омра дира, киралело машенашна тIебовла аьлла. Эскаре баьхнарш, тIаьхьабаьхкинчеран Iодика йеш, хьаьвзира. Дауд мараиккхира йижаршна а, Кесирина а, Анна Львовнина а. ТIаккха, Эскинойхьа бIаьрг а тоьхна, машена велира. Увайс Кесирина мара а иккхина, Анна Львовне куьг а луш, Iодика йина ша ваьллачул тIаьхьа, шина йишига дIа а хьаьжна, висира. Анна Львовна сакхйелира: цунна хаьара вайнехан Iедалехь нехан мехкаршка Iодика йеш куьг далар, йа мараэккхар ца догIийла. Амма xIapa меттиг шатайпа меттиг йара: нах луьрчу тIаме дIабоьлхуш.

– Ткъа кхеран Iодика йан ца лаьа хьуна? – йелайелира нохчийн гIиллакхех кхета Анна Львовна. ТIаккха Нурседас майрра куьг дIакховдийра Увайсе. Цул тIаьхьа Увайса а куьг делира, ша муха, хIун дича нийса хир дара-теша бохуш, йоьхна лаьттачу Селите: куьйгаш лецна а долуш, и шиъ вовшийн бIаьра хьаьжира – оцуьнца, дашза, кхин цкъа а, чIагIбира цара шайн хьуьн чохь хилла барт. Увайс тIаьххьарчу машена велира. Къона эскархой къайлабевлира, машенаш тIера схьа куьйгаш а лестош… Ойлане тIаьхьа хьуьйсура бухабиснарш. Уьш новкъа баха хIинцца схьакхиъна Расул, цIийвелла, ша-шех вогуш лаьттара, ша тIаьхьависарна. Нурседа шех кхаьрдий-техьа аьлла, дагахь эхь хийтира цунна, шел кегийнаш кхин цкъа а, ша цIахь а вуьсуш, тIаме дIабоьлхуш а байна: Нурседа баккъал а кхоьлина хьаьжира цуьнга.

Анна Львовнина дагатесира: «Сийлахь-доккха декхар тIелаьцна цара… амма… буха ца боьрзу берш а бу-кх цаьрца»…

ХIинца, Увайс а дIавахна, ша йуьсучу Кесирица цхьаьна цIехьа дIайолайелира Анна Львовна.

Школера божарий тIаккха а бехха лаьттира, дIабаханчарна тIаьхьа хьуьйсуш…

Шайн йуьрта йухакхаьчча а, кегийрхойн бIаьргаш чохь, хIинца а даза дисина, суйнаш догура, зударийн бIаьргаш чохь, охьаэгаза дисина, хин тIадамаш лепара…

БУЬЙСАНАН ДЕСАНТ

Гуьйрено басешна тIера баьццара хут оззийна охьа а даьккхина, царна можа кортали тIетесира. Амма иза а, де-дийне мел дели, сихха макхлуш догIура. ДогIанаш дуьйладелира. Денош сихха шеллуш, мохо раз деттара дерз. Дерзаца наггахь хаалора лайн жоржан буьртигаш а – тIетеIачу Iаьнан геннара геланчаш. Мох, цкъацца кхин а карзахболий, Iаннашкара барзах схьахьодий, буьйсанна сахиллалц такхорех каетташ, тхевнаш дегош, yгlypa. Кхин а сингаттаме хетара, вуьшта а сакъерадала кIезиг бахьанаш долчу йуьртахь.

Фронте баханчу Даудера а, Увайсера а кехаташ доцуш, тIе Терентьевгарий, Керимерий догIурш а севцца, хIинца къаьсттина сахьийзара цIерачийн. Газеташий, радиоссий схьакхоьхьура фронтера буьрса хаамаш. Адамаша, лергашца ладоьгIна ца Iаш, шайн дегнашца а ладоьгIура радион дикторе, цуьнан озах а хаан гIерташ фронтехь хилла болу хийцамаш.

Йурт, гlap йайна, таьIнера, амма дорцана гулйелла марха санна, йулайелла хетара.

* * *

ТIаьхьо чувеъна Тавсолта дIавижа кечвеллачохь цхьамма-м кор туьйхира: боданехь халла къаьстира райкомерчу Юсупов Далхьадан амат. Цкъа шен бете пIелг а баьхьна, меллаша куьг ластийра цо, арахьа кхойкхуш. Лаан доцийла кхетта Тавсолта, сихха барзакъ йуха тIе а дуьйхина, чуьранаш сама ца бохуш, меллаша аравелира. Далхьада, шаьшшиъ сельсоветехьа дIавоьдуш, шабарца дийцира:

– Немцойн кема, ЧIап-ломан тIоьхула а хьаьвзина, цига боьра чу хIинцца десантхой а кхиссина, дIадахна… Уьш схьалеца кечйина группа лаьтта вайшинга хьоьжуш. Цигахьара гIашнекъаш дика девза аьлла, хьо дагавеанера тхуна…

XIapa шиъ дIакхаьчча, группах ах, коьртехь кхузарчу гарнизонера лейтенант Еланцев а волуш, дIайахана хиллера, десантхой тIебогIу некъ дIалаца. Ткъа йисинчу группин ах, коьртехь хIинца Далхьад а, милицера капитан а волуш, десантхой бухабовла тарлу некъ царна тIехьашха бехка новкъа йелира, массеран а карахь кийчча герзаш а долуш.

Боьрахула, йукъ-кара соьцуш, богIура xIopш: бодашкахь Тавсолтина а халла къаьстара гIашнекъаш. Эххар, мархаш дIаса а хилла, схьакъедира беттан марс.

– Хьажал! – сецира Тавсолта. Схьаийцира, дукха хан йоцуш, дойна диттан га. И саннарш кхин а гора Iохкуш. – Кхузахь чукхийсина и йовсарш: дукха ду маждаланза кIеда гIаш а…

Беттан марс мархийн йарашлахь йуха а байра. Капитана, дуьхьал йовлакх а лаьцна, лаьттахула лохха электрофонарь хьовзийра: эткийн лараш йара!

– Кху лорах гlyp ду вай, – сацийра Далхьада.

Кестта ЧIап-ломан когашкара схьа герз долу хезира.

– Вайчех дац, – билгалдира Тавсолтас.

Дуьхьала а тоьпаш йийкира.

– Вайчара йетта, – соцунгIа хилира Тавсолта.

Тапча а карахь Расул хьалхаиккхира Далхьадна:

– ТIеххьашха тIегIо вай царна?

– И кхераме ду: кхиссарш хилахь, царна хьажийнарг вайчарна а кхета тарло, – ца магийра и капитана, – мелхо а кхузахь дIатеббина собардан деза: десантхой эххар а бухабевр бу. ТIаккха, кхуза уьш схьакхоччуш, гойтур вай царна. Дийна карабахка а мега, гуо лаьцнийла хиъча.

Далхьад резахилира. Йуха а герзийн татанаш схьахезира. ДалхьадгIар тапъаьлла дIатийра…

Цу хенахь ЧIап-ломан когашкарчу боьрахь, боккхачу шина кхерана йуккъехь, хьуламна бегIийла меттиг а карийна, севцнера десантхой, шаьш гучубевллийла а хиъна, кхеташо йан. Уьш кхоъ вара: немцо, нохчо, оьрси. Царалахь коьрта волчу немцойн лейтенанта элира, ладугIу аппарат цкъа шен лере а йаьхьна:

– Вайна тIаьххьашха богIуш бу. Духадовлийла йац. Хьалхара некъ а дIалаьцна. ХIун де вай?

– ТIамца чекхдовла деза вай! Хьуьн чохь некъаш дукха ду, – элира нохчийчо.

– Нийса боху! – тIетайра оьрси.

– ХIан-хIа! – корта ластийра немцойн лейтенанта. – Вай гучудевлла. Кхузара вай цара довлуьйтур дац. Ирх-пурх а схьалоьцур ду. Йа къовсаделччохь дойур ду дерриш а. Цул тоьлу – карадахча. Шен лаамехь йийсаре ваханарг вуьйш Iедал дац, тIе йийсарехь вай деха а Iийр дац: вайчара хуьйцур ду. ТIом а кестта вайн толамца чекхбер бу. Вай барт бинчу легендица, хьо немец ву! – тIе пIелг хьажийра цо оьрсичунна. – Хьо – румын ву! – нохчочуьнга элира… – Вешан эскар лоьхучохь, гIалат а девлла, чукхиссина вай… Вай карадоьлху! И сан омра ду! – аьлла цо, ладугIу аппарат а, компас а тIулга кIел хьулйира, карта кхуззахь, чим беш, дагийра. ТIаккха, хьалхахьа дIабуьйлабелира уьш, гIожа буьххьехь кIайн йовлакх а айъина.