Қылмыстық процесте бизнесті қорғау

Тайыр Назханов, Дархан Дюсембеков

Қылмыстық процесте бизнесті қорғау

АЛҒЫ СӨЗ

Белгілі адвокат Тайыр Назхановтың кітабы қалың оқырманға арналған. Автор экономикалық қылмыстар бойынша қылмыстық істерге қатысудың көп жылдық тәжірибесімен және жеке практикасында болған нақты мысалдарын көрсете отырып, бизнесті қылмыстық процестің шеңберіне негізсіз тартудан қалай қорғауға болатындығы туралы кәсіби кеңестер береді. Тайыр Күзекұлы қоғамдық құқықтық сана деңгейін арттыратын және кәсіпкерлерге ең өзекті сұрақтарға жауап табуға, қиын жағдайларды жеңуге ғана емес, сонымен қатар өте жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін көптеген қателіктердің алдын алуға шынайы көмектесетін ерекше кітап жазды.

Бизнесмен өз мүдделерін қорғауға тырысса, компаниялар мен кәсіпкерлерді негізсіз қудалаудан қорғау механизмі қаншалықты күрделі екенін түсіне алады. Автор бизнесмендер, заңгерлер және құқық қорғау органдарының қызметкерлері арасындағы қарым-қатынастың мінсіз үлгісін ұсынады, оның ұсынымдары істің сәтті аяқталу мүмкіндігін арттыруға, тергеудің қызыл таспасын болдырмауға кепілдік береді және көп жағдайда сот талқылауынан мүлдем аулақ болуға мүмкіндік береді.

Тайыр Назханов экономика саласындағы қылмыстар бойынша қорғаудың ерекшеліктері мен жалпы ерекшеліктеріне тоқтала отырып, ұрлықтың түрлі нысандарына: алаяқтыққа, иемденіп алуға және талан-таражға салуға ерекше назар аударады, себебі қазақстандық кәсіпкерлер нақ осы қылмыстарға қатысты негізсіз айыптауларға жиі ұшырайды. Жеке тараулар салық қылмыстарына, әдейі банкроттыққа және адвокаттың жәбірленушінің өкілі ретіндегі жұмысының ерекшеліктеріне арналады.

Аталмыш кітапты Тайыр Назхановпен бірге жазған адвокат Дархан Дүйсембеков нормативтік-құқықтық базаны іріктеп, ҚР ҚПК, ҚР ҚК, Қазақстан Республикасы заңдары, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының және заңға тәуелді актілердің нақты баптары мен ережелеріне сілтеме жасайды.

Кітапта сипатталған нақты қылмыстық істер, сауатты кеңестер және ақпаратты ұсынудың қарапайым түрі оны шынымен қызықты және пайдалы етеді. Жаңа басылым бизнесмендер, заңгерлер мен жаңа іс бастаған кәсіпкерлер үшін үстел кітабына айналады.

«Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының төрағасы Райымбек Баталов

КІРІСПЕ

Құрметті оқырмандар, сіздердің назарларыңызға адвокат, LLM, Алматы қалалық адвокаттар алқасы президиумының мүшесі, «Назханов және Серіктестер» адвокаттық кеңсесінің басқарушы серіктесі – Тайыр Күзекұлы Назхановтың еңбегі мен экономикалық қылмыстар бойынша қылмыстық істерге қатысудағы көп жылдық адвокаттық тәжірибесінің нәтижесі ұсынылған.

Қазақстандық бизнесті қылмыстық процесс шеңберіне негізсіз тартудан қорғау, өкінішке орай, біздің шындығымызда өзекті мәселе болып қалуда. Ұзақ мерзімді практикамен қалыптасқан сот-тергеу жүйесінің айыптау бағытын, оның ішінде экономикалық қылмыстық құқық бұзушылықтар бойынша, сондай-ақ меншікке қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар аясындағы істерді өзгерту қиын. Автордың пікірінше, экономикалық және мүліктік қылмыстар бойынша істерге қатысуға маманданған адвокаттың орасан зор тәжірибесі қалың оқырман үшін қолжетімсіз болып келеді. Қоғамдық құқықтық сана деңгейін арттыруда қазақстандық адвокатураның рөлін асыра бағалау қиын, алайда бұл мамандық өкілдерінің еңбектерін кітап дүкендерінің сөрелерінен және еліміздің кітапханаларынан табу іс жүзінде мүмкін емес. Экономикалық қылмысқа қарсы күрес саласындағы әдістемелік ұсынымдар, ғылыми құралдар негізінен мамандандырылған ведомстволық жоғары оқу орындарында ғана бар, бірақ қарапайым оқырман оларға қолжеткізе алмайды. Айта кету керек, бұл қылмыстық қудалау органдарының өкілдері қызметінің нәтижесі, ал адвокатураның билігінде көптеген себептерге байланысты ғылыми орталықтар, жоғары оқу орындары жоқ. Бұл кітап бизнес

өкілдеріне, жаңа бастаған заңгерлер мен тәжірибелі адвокаттарға арналған авторлық кітаптар сериясының жалғасы болуы керек. Бұған дейін аталмыш автордың «Заң кеңестері» (2009), «Адвокатпен сұхбат» (2020), «Кибербуллингтен құқықтық қорғау түрлері» (2021) сынды кітаптары жарық көрген болатын.

Осы басылым оқырмандарға экономика саласындағы қылмыстық істерге басқа қырынан қарауға мүмкіндік береді және тергеудің әуре-сарсаңына жол бермеу үшін компаниялар мен кәсіпкерлерді құқық қорғау органдары тарапынан негізсіз қудалаудан қорғау, сондай-ақ жәбірленушілердің мүдделерін білдіру жөніндегі істерде автордың нақты және баға жетпес тәжірибесін пайдаланудың маңыздылығын түсінуге көмектеседі.

Кітапта автор қылмыстық процестің әрбір жеке сатысы үшін экономикалық қылмыстардағы қорғаныстың жалпы ерекшеліктеріне тоқталып, экономикалық қылмыстарға қорғаушы ретінде де, жәбірленушінің өкілі ретінде де қатысудағы жеке тәжірибесін ұсынады. Адвокаттың алаяқтық, иемдену, жымқыру сияқты ұрлау нысандары туралы істер бойынша қорғау әдістемесі тұрғысынан ең күрделі көзқарасы ашылады. Салық қылмыстары бойынша автор өзінің кәсіби қызметіндегі нақты фактілерге сілтеме жасай отырып, қорғаудың тактикалық ерекшеліктерін ашу тараулардың бірін алады. Қасақана банкроттыққа, сондай-ақ осындай қылмыстық істер аясында мүдделерді қалай қорғауға болатынына да назар аударылған. Жеке бір тарау адвокаттың жәбірленушінің өкілі ретіндегі жұмысына және тәжірибеші адвокаттардың осы процедуралық мәртебеде қандай проблемаларға тап болатынына арналған.

Бірлескен автор – адвокат Дүйсембеков Дархан Мейрамұлымен бірге нормативтік-құқықтық база ірікте алына отырып, ҚР ҚПК, ҚР ҚК нақты баптары мен ережелеріне, Қазақстан Республикасының заңдарына, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларына, заңға тәуелді актілерге сілтемелер көрсетілді, бұл өз кезегінде осы басылымның маңызды артықшылығы болып табылады. Сонымен қатар адвокаттар нақты қылмыстық істер бойынша жасалған іс жүргізу құжаттарының үлгілері мысал ретінде келтірілді.

Экономикалық қылмыстық істер бойынша қорғаудың ерекшелігі

Алдымен, заң бойынша экономикалық қызмет саласындағы қылмыстық істер ҚР ҚК 8-тарауында, ал меншікке қарсы ҚР ҚК 6-тарауында айқындалғанынан бастайық. Осы қылмыс түрлерінің ішінде тәжірибеде жиі кездесетіндері -алаяқтық (ҚР ҚК 190-бабы), иемдену немесе ысырап ету (ҚР ҚК 189- бабы), іс жүзінде жұмыстар орындалмай, қызметтер көрсетілмей, тауарлар тиеп-жөнелтілмей шот-фактура жазу бойынша іс-әрекеттер жасау (ҚР ҚК 216-бабы), қаржылық (инвестициялық) пирамиданы құру және оған басшылық ету (ҚР ҚК 217- бабы), экономикалық контрабанда (ҚР ҚК 234-бабы), қасақана банкроттық (ҚР ҚК 238-бабы), ҚР ҚК 245) және басқа да қылмыс құрамдары. Қарастырылып отырған қылмыстық құқық бұзушылық түрінің қызмет мәні ең алдымен ақша, бағалы қағаздар, пластикалық карталар, сондай-ақ жылжымайтын мүлік болып табылады.

Алайда экономикалық қызмет саласындағы істер басқа негіздер бойынша да жіктелуі мүмкін. Мысалы, шаруашылық қызметтің салалық ерекшелігі бойынша өндірісте, қоғамдық тамақтандыру, сауда саласында және т.б. экономика саласында және меншікке қарсы қылмыс жасау әдістері зауыттарда, елді мекендерді абаттандыру кәсіпорындарында, фармацевтикалық компанияларда және т.б. ерекшеленуі мүмкін.

Бұдан әрі аталған істердің кейбіреулері мемлекеттік салада, ал басқалары экономиканың мемлекеттік емес секторы саласында жасалады деген негізде бөлінуі мүмкін. Мысалы, жымқыру әртүрлі секторларда жасалуы мүмкін. Егер зиянкес – бюджеттік ұйымның басшысы болса, онда, әдетте, зиян тікелей мемлекетке келтіріледі, сол сияқты залал кәсіпкерге, жеке ұйымға келтірілген жымқыру істері де бар. Ал салық төлеуден жалтару тек мемлекеттік секторға зиянын тигізеді.

Жоғарыда айтылғандармен қатар рұқсат етілген экономикалық қызметке және тыйым салынған экономикалық қызметке қатысты істерді бөліп көрсетуге болады. Рұқсат етілген қызметке жалпы заңды негізде жүзеге асырылатын, яғни бұл кәсіпорындар ресми тіркелген, жұмыс істейтін, бірақ қылмыстық жолмен, мысалы, бюджетке салық төлеуден жалтаруға бағытталған кірістерді жасыру немесе азайту әрекеттерін жатқызуға болады. Немесе қолданыстағы кәсіпорында бас- тапқыда болмаған тауарларды жөнелту үшін шот-фактураларды жазып бере бастайды. Экономика саласындағы тыйым салынған қызметке, мысалы, экономикалық контрабанданы, жалған ақша жасауды, қаржылық (инвестициялық) пирамида құруды, яғни іс-әрекеттерге тыйым салынған және бастапқы заңды бизнестегі заңдылықтан ауытқу нысаны бола алмайтын әрекеттер жасалған жағдайды жатқызуға болады.