Страница 69 из 76
I зноў Заратустра паўтарыў: "Я люблю вас, звяры мае!" I калi гаварыў ён гэтыя словы, змяя i арол наблiзiлiся да яго, падняўшы на яго вочы. Так стаялi яны цiха ўтрох, удыхаючы чыстае паветра i напiваючыся iм. Бо тут ён быў лепшы, чым у вышэйшых людзей.
2
Але ледзь толькi Заратустра пакiнуў пячору, як устаў стары чарадзей i сказаў, хiтра азiрнуўшыся: "Ён выйшаў! I вось, вышэйшыя людзi, - дазвольце i мне, як яму, паказытаць вас гэтым лiслiвым назовам, - i вось, вышэйшыя людзi, мяне ўжо забiрае мой злы дух i ашуканец, дух маны i чараў, дэман паныласцi,
- спрадвечны супрацiўнiк Заратустры: даруйце гэта злому духу майму! Прагне ён разгарнуць перад вамi свае чары, бо якраз настаў яго час: дарма я змагаюся з гэтым злым духам.
Усiм вам, якiя б нi былi ўшанаваннi, якiмi вы сябе самi на словах адорваеце, называючы сябе "свабодным розумам", альбо "праўдзiвымi", альбо "духам пакаяння", альбо "свабоднымi ад путаў", альбо "поўнымi вялiкай тугi",
- усiм вам, пакутнiкам, як i мне, ад вялiкай агiды, - бо стары Бог памёр для вас, а новы яшчэ не ляжыць спавiты ў калысцы - усiм вам блiзкi мой злы дух, дэман чараў.
Я ведаю вас, вышэйшыя людзi, я ведаю i яго, гэтага ката, якога люблю супроць волi сваёй, - Заратустру; часта ён мне нагадвае прыгожую маску святога,
- новы велягурысты маскарад, якiм бавiцца мой злы дух, дэман маркоты: часта здаецца мне, што я люблю Заратустру дзеля майго злога духа.
Але ён ужо авалодвае мною i падпарадкоўвае сабе, гэты дух тугi i маркоты, дэман вячэрнiх прыцемкаў, шары мой дух; i сапраўды ён прагне:
- расплюшчыце ж вочы! Ён прагне явiцца голым - я не ведаю яшчэ, як мужчына цi як жанчына, - але ён наблiжаецца i падпарадкоўвае мяне, о няшчасны я! Разбудзiце ж пачуццi свае!
Дзень ацiхае, на ўсё ападае вечар, нават на ўсё найлепшае; цяпер слухайце i глядзiце, вышэйшыя людзi, якi гэты дух, - хай ён мужчына, хай жанчына - гэты дэман вячэрняй тугi!"
Так казаў стары чарадзей, хiтра азiраючыся, а потым узяў сваю арфу.
3
Калi прасвятлее паветра,
I раса суцяшэння
Ападзе на зямлю,
Нябачна, нячутна
Бо ходзiць у лёгкiм абутку,
Як усе пяшчотныя суцешнiкi
Цi згадваеш ты, цi згадваеш, сэрца гарачае,
Як ты прагнула колiсь
Нябеснай расы,
Ты, спрагненае i сасмяглае;
А сонца коса на цябе пазiрала
Праз чорнае плецiва дрэў,
I позiркi гэтыя - прамянi,
Сляпуча пакеплiвыя,
Усчыналi вакол цябе злую гульню,
Мiльгалi па сцежках, парослых травою,
Залiтых золатам распаленага вока?
"Ты Жанiх iсцiны? - кпiлi яны,
Не! Ты - Паэт!
Ты хiтры звер, драпежны, падступны,
Якi хлусiць павiнен,
Умела i па добрай волi
Прагны да ловаў,
Замаскаваны краскамi свету,
Сам - маска
I сам сабе - здабыча,
I гэта - Жанiх Iсцiны?
Не! Толькi блазен! Толькi паэт!
Стракатамоўны, Стракатамаскамоўны,
Вялiкi майстар будаваць масты
Слоў каляровых
I прывiдных вясёлкавых дарог,
Якiмi ты блукаеш марна i бязмэтна
Памiж уяўным небам
I прыдуманай цвердзю зямною,
Толькi блазен! Толькi Паэт!
I гэта - Iсцiны Жанiх?
Не халодны, не цiхi, не гладкi,
Не храмавы iдал,
Не! А нецярпiмы да выяваў Iсцiны,
Да безжыццёвых яе падабенстваў,
Тваё жытло - пустыня, а не храм.
Ты поўны спрыту кашэчага,
Праз кожнае акенца скачаш,
Каб ухапiць Выпадковасць,
Табе казыча ноздры спрадвечны лес
Зазыўным i прывабным пахам,
Калi б ты апынуўся ў гэтым лесе
Сярод звяроў пярэстаскурых,
Калi б ты сам быў зверам,
Магутным, здарова-грэшным
I шчасна-крыважэрным,
Па-боску i па-д'ябальску прыгожым,
Падступным,
Калi б ты фыркаў ад пажады палкай,
Не ведаў грэху ў пагонi за здабычай!
Калi б арлом ты быў,
Якi празiрае свае глыбiнi,
Лунаючы над прорвамi,
Пасля раптоўна,
Раз'ятраны ад голаду,
Пажадлiва лапочучы крыламi,
Спадае на разбляяных ягнят,
Бо жорстка ненавiдзiць ён душу авечкi
I тых, чый пагляд, бы ў ягняцi, цнатлiвы,
Пушыстых, шэрых i рахманых.
Як у арла, як у пантэры
Такая прага у паэта,
I палкiя твае жаданнi,
Схаваныя пад тысячаю масак,
Ты - блазен! Ты - Паэт!
Глядзiш згары на чалавека, як на Бога,
I гэтаксама нiбы на авечку;
I раздзiраеш Бога ў чалавеку,
Нiбы авечку ў чалавеку,
I, раздзiраючы, смяешся...
I гэта, гэта ёсць твая ўзнагарода!
У гэтым радасць i арла, i пантэры,
У гэтым шчасце блазна i паэта!.."
Калi прасвятлее паветра,
У зарыве вячэрняе зары прагляне
Зайздрослiва таемны
Зеленаваты серп маладзiчка,
Варожы дню, ён крадзецца пад ружамi,
I з кожным крокам месячнай жняi
Усё болей блякнуць, нiкнуць кветкi
I апускаюцца глыбей, глыбей у цемру...
Калiсьцi i я так,
Панiклы, стомлены ад будзёншчыны,
Сам хворы ад святла,
Адкiнуў дурноту мудрасцi
I намыслы, жаданнi дня
I апусцiўся ў морак,
Апалены адкрытай мне адной праўдай:
Цi памятаеш ты, гарачае сэрца маё,
Як некалi цябе грызла прага? Прага быць адкiнутым,
Ад праўды ўсякай!
Ты - блазен толькi,
Ты - толькi Паэт!
Пра навуку
Так спяваў чарадзей; i ўсе пячорнiкi непрыкметна трапiлi, як птушкi, у сеткi яго змрочнага, падступнага запалу. Толькi сумленнага духам яму не ўдалося запаланiць: ён борздзенька выхапiў з рук чарадзея арфу i ўсклiкнуў: "Паветра! Дайце чыстага паветра! Клiкнiце Заратустру! Ты атручваеш паветра ў гэтай пячоры i робiш яго задушлiвым, старым, лiхi чарадзею!
Ты, фальшывец, змушчаеш нас невядомымi жаданнямi, ты спакушаеш нас прагай няведамых пустэльняў. Гора, калi такiя, як ты, пачынаюць славiць iсцiну i балбатаць пра яе!
Гора ўсiм, хто ў свабодным розуме, хто не асцерагаецца такiх, як ты чарадзеяў! Прапала свабода iхняя, бо сваiм вучэннем ты вабiш назад, у цямнiцы;
- стары, змрочны дэман паныласцi, панадныя гукi жалейкi чутны ў тваiх скаргах; ты падобны да таго, хто сваёй апалогiяй цноты тайна схiляе да вычудаў страснасцi!"
Так казаў сумленны духам, а стары чарадзей азiраўся навокал, цешыўся з перамогi i таму праглынуў прыкрасць, якую адчуў ад слоў сумленнага духам. "Цiха! - коратка адказаў ён. - Каб добрыя песнi адгукнулiся ў душы, пасля iх трэба памаўчаць.
Так трымаюцца ўсе вышэйшыя людзi, якiя сабралiся тут. Ты, мабыць, мала што зразумеў з маёй песнi? Мала ў табе духу чараў!"