Страница 56 из 76
Калi ты знойдзеш мёд, - што ж! лiжы яго, бурклiвы мядзведзь, саладзi душу сваю! А ўвечары мы будзем, абодва вясёлыя, скакаць пад мае песнi, як вучоны мядзведзь.
Ты сумняваешся? Ты хiтаеш галавою? Ну што ж, паглядзiм, стары буркун! Я ж таксама - празарлiвы вяшчун!"
Так сказаў Заратустра.
Гутарка з каралямi
1
Заратустра не быў яшчэ i гадзiны ў дарозе па гарах сваiх i лясах, як раптам убачыў вельмi дзiўнае шэсце. Пасярод дарогi, якою ён хацеў спусцiцца, iшлi два каралi, у каронах i падперазаныя пурпуровымi паясамi, стракатыя, як фламiнга: перад сабою яны гналi нагружанага асла. "Што трэба гэтым каралям у маёй дзяржаве?" - здзiўлена сказаў Заратустра сэрцу свайму i паспяшаўся схавацца за куст. Але калi каралi параўнялiся з iм, ён сказаў напаўголаса, быццам самому сабе: "Дзiўна! Дзiўна! Як звязаць адно з адным? Бачу двух каралёў - i толькi аднаго асла!"
Тады тыя двое спынiлiся, з усмешкай гледзячы ў той бок, адкуль пачуўся голас, i павярнулiся адзiн да аднаго. "Гэтаксама думаюць i многiя з нас, сказаў кароль, якi iшоў справа, - але яны не кажуць гэтага ўголас".
А кароль злева, пацiснуўшы плячыма, адказаў: "Гэта, мабыць, пастух, якi пасвiць козы. Альбо пустэльнiк, якi доўга жыве сярод скалаў i дрэў. Без кампанii псуюцца сама добрыя норавы".
"Добрыя норавы? - сярдзiта i горка адказаў другi кароль. - Ад чаго ж мы ў такiм разе ўцякаем? Цi не ад "добрых" нораваў? Цi не ад нашага "вышэйшага свету"?
I праўда, лепей жыць сярод пустэльнiкаў i пастухоў, чым у коле нашай вызалачанай, iлжывай, нарумяненай чэрнi, якая называе сябе "вышэйшым светам",
- якая называе сябе "арыстакратыяй". Але ўсё ў iх iлжа, i нават сама iхняя кроў - ад застарэлых брудных хвароб i яшчэ горшых лекараў.
Сёння ў мяне найлепшае: грубы, хiтры, упарты i вынослiвы мужык: сёння гэта сама высакародны тып.
Сяляне - вось хто сёння сама лепшыя людзi; яны i павiнны панаваць! Аднак цяпер - царства натоўпу, i я ўжо не падманваю сябе. А натоўп - гэта мешанiна i неразбярыха.
У iх усё перамяшана: святы з нягоднiкам, дваранiн з жыдом i ўсё звяр'ё з Ноевага каўчэга.
Добрыя норавы! Усё ў нас iлжывае i прагнiло наскрозь. Нiхто ўжо не здольны на шаноўлю: якраз ад гэтага мы i ўцякаем. Усюды настырныя, лiслiвыя сабакi, якiя залоцяць пальмавае лiсце.
Агiда душыць мяне таму, што мы, каралi, самi зрабiлiся несапраўднымi, што мы хаваемся пад вопраткай лядашчай, раззалочанай дзедаўскай велiкапышнасцi, што для дурняў i прайдохаў i для ўсiх, хто сёння ўцягнены ў дробязны гандаль уладаю, мы не больш чым профiлi на манетах!
Мы - не першыя сярод людзей, але павiнны iграць ролю натоўпу: i ад гэтай хлуснi перанасычанасць i агiда апанавалi нас.
Мы пайшлi, нарэшце, ад зброду, ад усiх гарлапанаў i ад мушынай квэцанiны брудных пiсакаў, ад смуроду гандляроў, ад сутаргаў славалюбства i ад смярдзючага дыхання - цьфу! жыць сярод гэтай свалаты!
- цьфу! iграць ролю першых сярод свалаты! О агiда! Агiда! Агiда! Чым парабiлiся мы, сённяшнiя каралi!"
"Гэта прыступ тваёй старой хваробы, - сказаў левы кароль, - гэта прыступ агiды, бедны мой браце. Аднак, па-мойму, нехта падслухоўвае нас".
Заратустра, якi напружлiва ўважаў гэтым словам, адразу выйшаў са свайго сховiшча, падышоў да каралёў i сказаў:
"О каралi, той, хто слухае вас i слухае з вялiкай ахвотай, называецца Заратустра.
Я - Заратустра, я той, хто сказаў калiсьцi: Каму сёння абыходзяць каралi!" Не гневайцеся, але я ўсцешыўся, калi пачуў, як вы казалi адзiн аднаму: "Каму сёння да нас, каралёў!"
Але тут мая дзяржава i мая ўлада: што вы шукаеце тут? Аднак, магчыма, па дарозе вы знайшлi, што шукаю я, - вышэйшага чалавека".
Пачуўшы гэта, каралi ўдарылi сябе ў грудзi i ў адзiн голас сказалi: "Нас пазналi!
Мечам гэтага слова ты расцiнаеш густы морак нашых сэрцаў. Ты адгадаў наш смутак, бо, бачыш, на тое мы i рушылi ў дарогу, каб знайсцi вышэйшага чалавека,
- чалавека, якi вышэйшы за нас: хоць мы i каралi. Яму вядзем мы гэтага асла. Бо найвышэйшы чалавек павiнен быць i найвышэйшым уладаром на зямлi.
Няма больш горкай нядолi ў чалавечым лёсе, чым калi ўладары зямлi - не першыя сярод падданых сваiх. I ўсё тады робiцца хлуслiвым, жахлiвым i перакручаным.
Калi ж яны робяцца апошнiмi i з людзей ператвараюцца ў быдла, тады чэрня ўсё больш падымаецца ў цане, пакуль нарэшце дабрачыннасць яе не абвесцiць: "Глядзi, толькi я адна - дабрачыннасць!"
"Што я чую? - адказваў Заратустра. - Якiя мудрыя каралi! Я ў захапленнi i сапраўды з прыемнасцю перакладу на мову рыфмаў тое, пра што гаварылася:
- хоць гэтыя вершы не на кожнае вуха i наўрад цi спадабаюцца ўсiм. Але я даўно ўжо не зважаю на доўгiя вушы. Ну дык вось яны!
(Але тут i асёл загаварыў: выразна i не без лiхое подумкi ён сказаў "I-А").
У год народзiнаў Хрыста Сiвiла, Калi была пад чаркай, заявiла:
О гора! Як усё змарнела, ўпала нiзка
У колiсь велiчнай дзяржаве Рымскай:
Сталiцу свету блуд заеў! Агiда!
Стаў Цэзар быдлам, нават Бог - стаў жыдам!"
2
Каралi пацешылiся з Заратустравых рыфмовак, а каторы справа сказаў: "О Заратустра, як разумна зрабiлi мы, што пайшлi пабачыцца з табою!
Бо ворагi твае ў люстэрка паказалi нам твой вобраз: i ў тым люстэрку ты паявiўся ў вобразе дэмана, са з'едлiвай усмешкай, нам аж страшна стала.
Але i гэта не дапамагло! Зноў i зноў ты кроiў нам вушы i сэрцы сваiмi выслоўямi. Нарэшце мы сказалi: а цi не ўсё роўна, якi ён з сябе! Трэба слухаць яго, таго, хто павучае: "Вы павiнны любiць мiр як сродак да новай вайны, i кароткi мiр больш, чым доўгi!"
Нiхто яшчэ не казаў такiх ваяўнiчых слоў: "Што ёсць дабро? Дабро - гэта быць адважным, дабро - гэта вайна, якая асвячае любую мэту".
О Заратустра, ад гэтых слоў бацькоўская кроў забушавала ў нашых жылах: быццам сама вясна загаварыла да бочак са старым вiном.
Калi мячы склiньвалiся з мячамi, нiбы акрываўленыя змеi, тады бацькi нашы любiлi жыццё; мiрнае сонца ў мiрным небе здавалася iм нежыццёвым i халодным, а доўгi мiр быў ганьбаю.
Як уздыхалi яны, бацькi нашыя, калi бачылi на сцяне блiскучыя вышчарбленыя мячы! Нiбы мячы гэтыя, прагнулi яны вайны. Бо меч хоча ўпiвацца крывёю i ззяе ад палкага жадання"...
Пакуль каралi палка i захоплена балабонiлi пра шчасце сваiх бацькоў, Заратустру моцна закарцела пасмяяцца з iхняга палу, бо на вочы вiдаць было, што каралi гэтыя - з высакароднымi, тонкiмi рысамi твару - зусiм мiралюбныя. Але перасiлiў сябе. "Ну што ж! - сказаў ён. - Вось дарога, якая вядзе да Заратустравай пячоры; доўгi будзе сённяшнi вечар! А цяпер я пакiну вас: мяне клiча крык на дапамогу.