Страница 41 из 76
Цябе завуць маёй малпай, ты апантаны блазен: я ж называю цябе сваёй рохкай свiннёю; рохканнем ты ганьбiш хвалу, якую я ўзношу блазноце.
Але чаго ты пачаў рохкаць? Таму, што табе мала лiслiвiлi, - вось i сеў ты каля гэтага сметнiка, каб мець прычыну рохкаць,
- i дзеля вялiкае помсты! Бо помста - вось тваё шумавiнне, славалюбны дурань, я раскусiў цябе!
Але твае дурныя прамовы шкодзяць мне, нават калi ты вымаўляеш правiльныя словы! I хай нават тысячу разоў справядлiвыя словы Заратустры - у тваiх вуснах яны заўсёды будуць шкодныя i несправядлiвыя!"
Так сказаў Заратустра; паглядзеўшы на вялiкi горад, ён уздыхнуў i доўга маўчаў. I нарэшце сказаў так:
"Не толькi гэты дурань агiдны мне, але i горад ваш.
Нi з тым, нi з другiм нiчога не зробiш: iх нельга нi палепшыць, нi пагоршыць.
Гора гэтаму вялiкаму гораду! Хацеў бы я пабачыць той вогненны слуп, у якiм ён згарыць!
Бо слупы полымя павiнны папярэднiчаць Вялiкаму Полудню. Але ўсё мае свой час i лёс.
Аднак жа такую навуку я дам табе на развiтанне, дурань: дзе нельга болей любiць, трэба прайсцi мiма!"
Так сказаў Заратустра i прайшоў мiма блазна i мiма вялiкага горада.
Пра адступнiкаў
1
Ах, павяла i пажухла ўсё, што яшчэ нядаўна зелянела i стракацела на гэтым поплаве! А колькi мёду надзеi насiў я адгэтуль у свае вулеi!
Усе маладыя сэрцы ўжо пастарэлi, i не так пастарэлi, як стамiлiся, спошлiлiся, супакоiлiся - яны называюць гэта так: "Мы зноў зрабiлiся пабожнiкамi".
Яшчэ нядаўна бачыў я, як на свiтанку смела iшлi яны па дарозе сваёй; але здарожылiся iхнiя ногi пазнання, i вось плявузгаюць яны цяпер на смеласць сваёй зары!
I праўда, быццам у скоках, калiсьцi лёталi iхнiя ногi, пад ухвальны смех маёй мудрасцi; а цяпер яны адумалiся. Толькi што я бачыў, як, угнуўшыся, паўзуць яны да крыжа.
Вакол свету i свабоды пырхалi яны калiсьцi, нiбы камары i маладыя паэты. I вось, крыху пастарэўшы, крыху памаладзеўшы, яны ўжо запечныя лежнi, цемрашалы i дэвоты.
Магчыма, таму панiкла iхняе сэрца, што адзiнота, быццам кiт, праглынула мяне? Магчыма, пакутлiва доўга, але марна ўчувалася iхняе вуха ў поклiчы маiх сурмаў i веснiкаў?
Шкада! Заўсёды знаходзiлiся i такiя, чыё сэрца не разлучаецца з мужнасцю i дзёрзкасцю, чый дух цярплiвы i вытрывалы. А астатнiя - баязлiўцы.
Астатнiя - гэта заўсёды большасць, штодзённасць, многiя мноствы, лiшнiя: усе яны баязлiўцы!
Хто падобны на мяне, таму на долю выпадуць перажываннi, падобныя на мае, так што першымi яго прыяцелямi будуць блазны i нябожчыкi.
А другiя - тыя, што назавуць сябе ягонымi вернiкамi: ажыўлены натоўп, шмат любовi, шмат шаленства, шмат дзiцячага шанавання.
Хай жа не прылепiцца да iх сэрцам той, хто падобны да мяне; не паверыць у гэтую вясну i цвiценне лугу той, хто ведае чалавечы род, - непастаянны i душою малы!
Калi б яны маглi iнакш, яны i хацелi б iнакш. Тое, што напалавiну, заўсёды руйнуе. Калi лiсце жаўцее - на што ж тут скардзiцца!
Хай яны ляцяць i падаюць, пакiнь iх, Заратустра, i не шкадуй! Лепей зрывай iх бурнай вiхурай - зрывай гэтае лiсце, Заратустра, каб адляцела прэч ад цябе ўсё завялае!
2
"Мы зноў сталi пабожныя", - прызнаюцца гэтыя адступнiкi, а многiя з iх яшчэ i баяцца прызнацца.
Я гляджу iм у вочы, проста ў румянец iх шчок: вы тыя, хто зноў молiцца!
Але гэта ганьба - малiцца! Ганьба не ўсiм, а мне, табе i кожнаму сумленнаму. Ганьба табе - малiцца!
Ты добра ведаеш: твой баязлiвы дэман у табе, што так любiць малiтоўна складваць рукi або трымаць iх на каленях i ўвогуле любiць спакой, - гэты баязлiвы дэман кажа табе: "Ёсць Бог!"
Але ў такiм разе i ты належыш да тых, хто баiцца святла, каму яно нiколi не дае спакою: з кожным днём табе давядзецца ўсё глыбей хаваць галаву ў цемру i ў чад!
Праўда, латвы ты выбраў час: бо вось зноў пырхаюць начныя птушкi. Настаў час усiх, хто баiцца святла, - вечар, час святкавання, калi нiшто не "святкуецца".
Я чую i адчуваю: прыйшоў час iх урачыстых шэсцяў i палявання - палявання расслабленага, вялага, кволага на нюх, калi пад цiхi крок мармычуць малiтвы, час палявання на душэўна-шчодрых дэвотаў: зноў пастаўлены ўсе пасткi, каб лавiць сэрцы! I дзе толькi нi падыму заслону, адусюль вылятае ўспалошаны начны матылёк.
Напэўна, ён быў там не адзiн! Я адчуваю, што ўсюды пазапаўзалi маленькiя абшчыны, i дзе толькi ёсць якая каморка, там знойдзеш i багамольцаў, i адчуеш iх пах.
Цэлыя вечары сядзяць яны i вядуць: "Дай нам зноў быць дзецьмi, каб казаць: "Божа лiтасцiвы!" Набожныя цукернiкi папсавалi iм языкi i страўнiкi.
Альбо цалюткi божы дзень дзiвяцца на хiтрага павука-крыжака, якi падпасвае здабычу i прапаведуе iншым павукам словы мудрасцi: "Пад крыжамi зручна плесцi сеткi!"
Альбо цэлыя днi выседжваюць з вудамi на балоце i лiчаць сябе глыбокiмi, але тых, хто ловiць вудамi там, дзе няма рыбы, я б нават павярхоўнымi не назваў!
Альбо пабожна-ўмiльна вучацца iграць на арфе ў песняра, якi сваёю iгрою вымацвае дарогi да сэрца маладзiчак, бо стамiўся ён ад старых баб i iхнiх падахвотак.
Альбо вучацца трэсцiся ад жаху ў цёмным пакоi ў якога-небудзь прыдурка-вучонага, якi ўсё чакае духаў, i пры гэтым дарэшты спаражняюць свой розум!
Альбо прыслухоўваюцца да флейты старога вандроўнага шарлатана, якi пераняў у журботна завыўнага ветру гукавую паныласць; вось i цягне следам за ветрам i прапаведуе панылымi гукамi скруху.
А некаторыя парабiлiся начнымi вартаўнiкамi; яны навучылiся дудзець у ражок, рабiць начны абыход i будзiць мiнулае, якое даўно ўжо спачыла.
Пяць выслоўяў з старых паданняў чуў я ўчора ўначы каля садовага мура: ад стомленых, панурых, усохлых начных вартаўнiкоў:
"Як на Айца, дык Ён не дужа клапоцiцца пра сваiх дзяцей, у людзей айцы куды лепшыя!"
"Ён надта стары! I зусiм ужо не клапоцiцца пра сваiх дзяцей", - адказаў другi вандроўнiк.
"Хiба ў iх ёсць дзецi? Нiхто не можа гэтага даказаць, калi ўжо i Ён сам гэтага не даказвае! Мне хацелася б, каб Ён хоць раз прывёў пераканаўчы доказ".
"Доказ? Ды калi тое было! Не дужа гладка ў Яго з доказамi - яму важней, каб Яму верылi!"
"Так, так! Вера робiць Яго праведным - вера ў Яго. Так было павялося ў нашых бацькоў! так яно iдзе i ў нас!"
Так гутарылi два начныя вартаўнiкi, якiя баялiся святла, i потым паныла задудзелi ў свае ражкi: было гэта ўчора ўначы каля садовага мура.