Страница 38 из 76
Гэтую свабоду i бясхмарнасць неба я паставiў, як блакiтны звон, над усiмi рэчамi, калi вучыў, што нi пад iмi, нi праз iх не выяўляе сябе нiякая "вечная воля".
Гэтую дзёрзкую весялосць i блазнаванне я паставiў на месца той волi, калi вучыў: "Адно немагчымае ва ўсiх рэчах - разумнасць!"
Хоць крыху розуму - насенне мудрасцi, рассеянае ад зоркi да зоркi - гэтая закваска дамяшаная да ўсiх рэчаў: да блазнавання дамяшаная мудрасць рэчаў!
Крыху мудрасцi - гэта ўжо магчыма; але вось якую шчасную ўпэўненасць знаходзiў я ва ўсiх рэчах: яны любяць скакаць на нагах выпадку.
О яснае i высокае неба па-нада мною! У тым якраз ад сёння твая чысцiня мне, што больш няма вечнага павука-розуму i ягонай павуцiны:
- што ты - месца пад скокi боскiх выпадковасцяў, што ты - стол божышчаў, на якiм божыя гульцы кiдаюць гульнёвыя косцi.
Ты чырванееш? Хiба я сказаў, чаго не след было? Альбо хочучы дабраславiць, сказаў якi кленiч?
Альбо сорам - быць удвух - увагнаў цябе ў чырвань? Ты кажаш мне змоўкнуць i сысцi, бо вось - блiзiцца дзень?
Свет глыбокi, i ён глыбейшы, чым гэта калi думалася дню. Не ўсё асмельваецца гаварыць перад аблiччам дня. Але дзень блiзiцца, i мы развiтаемся!.."
Так сказаў Заратустра.
Пра цноту, якая нiкчэмнiць
1
Калi Заратустра быў зноў на цвёрдай зямлi, ён не адразу пайшоў на сваю гару ў пячору, а прайшоў шмат дарог, усюды распытваў i выпытваў пра тое, пра сёе, так што, жартуючы, нават казаў сам сабе: "Вось рака, якая многiмi звiвамi вяртаецца да сваiх вытокаў!" Бо яму карцела ведаць, што сталася з чалавекам за час, калi яго, Заратустры, не было: зрабiўся ён большы цi меншы. I аднаго разу ён угледзеў шэраг новых дамоў; ён здзiвiўся i сказаў:
"Што азначаюць гэтыя дамы? Далiбог, не была вялiкая тая душа, якая збудавала iх на сваё падабенства!
Цi не дурное дзiця дастала iх са скрынкi з цацкамi? Каб другое дзiця зноў iх схавала ў скрынку.
Гэтыя пакоi i каморкi: няўжо людзi ў iх уваходзяць i выходзяць назад? У iх жа толькi месца шаўкавiчным кукалкам або памаўзлiвым кошкам, якiя даюцца паласавацца i сабою".
I Заратустра спынiўся i задумаўся. Нарэшце ён журботна сказаў: "Усё тут здрабнела!
Усюды я бачу нiжэйшыя вароты; такi, як я яшчэ, бадай што, увойдзе ў iх, але мусiць угнуцца.
О, калi я зноў вярнуся на радзiму, дзе мне не трэба будзе нагiнацца, нагiнацца перад малымi!" - I Заратустра ўздыхнуў i паглядзеў удалеч.
I таго самага дня ён сказаў казань пра цноту, якая нiкчэмнiць.
2
"Я хаджу сярод гэтага народу i не плюшчу вачэй: людзi не даруюць мне, што я не зайздрошчу iх цнотам.
Яны кусаюць мяне, бо я кажу iм: малым людзям патрэбны маленькiя цноты; бо мне цяжка прызнаць, што патрэбны гэтыя сама маленькiя людзi!
Я падобны на пеўня ў чужым катуху, яго дзяўбуць нават куры; але я нiчога не маю да гэтых курэй.
Я з iмi ветлiвы, як з любою нiкчэмнаю прыкрасцю; быць калючым з малым здаецца мне мудрасцю, вартай хiба што вожыка.
Усе яны гавораць пра мяне, седзячы ўгары каля агню; усе гавораць пра мяне, але нiхто пра мяне не думае!
Вось новая цiшыня, якой я навучыўся: той шум, якi ўчыняюць яны вакол мяне, расхiнае покрыва над маiмi думкамi.
Яны ўчыняюць гармiдар: "Чаго ад нас хоча гэта чорная хмара? Хоць бы яна не прынесла заразы!"
А нядаўна нейкая кабета схапiла сваё дзiця, калi тое памкнулася да мяне: "Забярыце дзяцей! - закрычала яна. - Такiя вочы высмальваюць дзiцячыя душы".
Калi я прамаўляю, яны пачынаюць кашляць: яны думаюць, што гэтак можна супрацiўляцца бурлiваму ветру; яны не здагадваюцца пра буру майго шчасця!
"Нам няма калi, нам не да Заратустры" - так пярэчаць яны; але што мне да iхнiх "калi", якiм не коле Заратустра?
I нават як хваляць мяне: хiба можна спачыць на iхнiх усхваленнях? Хвала мне iхняя - што поле ў бадзяках: скура свярбiць нават як здымеш яе.
I вось што яшчэ ўведаў я сярод iх: хто хвалiць, робiць выгляд, што аддае заслужанае, а папраўдзе ён сам хоча ўварваць сабе яшчэ болей!
Спытайцеся ў маёй нагi, цi падабаецца ёй iх манера хвалiць i прынаджваць? Праўда, у гэтым рытме "цiк-так" не можа яна нi скакаць, нi не варушыцца.
Яны спрабуюць хвалiць мне iх дробную цноту i надзiць мяне да яе; яны i нагу маю хацелi б угаварыць на рытмiчнае "цiк-так" свайго шчасцейка.
Я хаджу сярод iх i не мружу вачэй: людзi здрабнелi i драбнеюць далей. I прычына таго - iх вучэнне пра шчасце i цноту.
Яны сцiплыя нават i ў цноце, бо хочуць камфорту. А з камфортам сумяшчаецца толькi сцiплая цнота.
Праўда, i яны вучацца хадзiць па-свойму, i нават iсцi наперад: гэта я называю хадзiць накульгваючы. I гэтак я заважаю толькi тым, хто спяшаецца.
I шмат хто з iх, iдучы наперад, глядзiць назад, выцягнуўшы шыю: я ахвотна iх штурхаю.
Ногi i вочы не павiнны нi хлусiць, нi ганiць за хлусню адно аднаго. Але шмат хлуснi ў маленькiх людзей.
Некаторыя маюць сваю волю, але большасць толькi служаць волi iншых. Ёсць i сярод iх шчырыя, але большасць - усяго толькi благiя акторы.
Ёсць сярод iх акторы несвядомыя, ёсць i акторы насуперак сваёй волi: шчырых заўсёды мала, асаблiва - шчырых актораў.
Мужчынскiя якасцi тут рэдкiя: вось чаму жанчыны ў iх робяцца мужчынамi. Бо толькi той, у каго ў дастатку мужчынскага, вызвалiць у жанчыне жанчыну.
I вось найгоршая крывадушнасць, якую я ў iх бачыў: тыя нават, якiя загадваюць, падрабляюцца пад цноты падначаленых.
"Я служу, ты служыш, мы служым" - так молiцца тут крывадушнасць паноў, шкада, калi першы пан - толькi першы слуга!
Нават у iх крывадушнасць пранiкла цiкаўнасць маiх вачэй: i я разгадаў iхняе шчасце - шчасце мук - i iх бзычанне на асветленых сонцам шыбах.
Колькi дабрынi, столькi i слабасцi бачу я. Колькi справядлiвасцi i спагады, столькi i слабасцi.
Круглявыя, сумленныя i паблажлiвыя яны памiж сабою, як пясчынкi круглыя, сумленныя i паблажлiвыя да пясчынак.
Сцiпла абдымаць маленькае шчасце - яны называюць гэта "ўпакорваннем"! I пры гэтым сцiпла касавурацца на другое маленькае шчасце.
Яны, у сутнасцi, хочуць вельмi мала, а найбольш аднаго - каб iх нiхто не крыўдзiў. Таму яны такiя запабеглiвыя i кожнаму робяць дабро. Але гэта баязлiвасць: хай сабе хоць i цнотаю называецца.
I калi яны, гэтыя маленькiя людзi, гавораць тоўстым голасам, я чую ў iх голасе толькi хрыпласць, бо любы продзiмень робiць iх хрыплымi.