Страница 36 из 76
Глянь, - сказаў я далей, - глянь на гэта iмгненне! Ад брамы iмгнення iдзе доўгая, вечная дарога назад: за намi - вечнасць.
Цi не павiнна быць так: усё, што можа адбыцца, ужо калiсьцi прайшло гэтай дарогай, ужо адбылося i мiнула?
I калi ўсё ўжо было, дык што ты думаеш пра гэта Iмгненне, карлiк? Цi не павiнна быць так: гэтая брама - таксама была?
I цi не звязаны ўсе гэтыя рэчы памiж сабою так моцна, што iмгненне цягне за сабою ўсё наступнае? А значыцца - яшчэ раз самое сябе?
Бо ўсё, што можа стацца на гэтай доўгай дарозе наперад - павiнна адбыцца яшчэ раз!
I гэты марудлiвы павук, якi паўзе ў месячным святле, i само месячнае святло, i мы з табою, калi шэпчамся каля брамы пра вечныя матэрыi, - хiба ўсяго гэтага ўжо не было калiсьцi? - i цi не павiнны мы вяртацца i праходзiць па той дарозе, што ляжыць перад намi, далей, наперад па доўгай i страшнай дарозе: цi не павiнны мы ўсе вечна вяртацца?"
Так казаў я, усё цiшэй i цiшэй: бо я спалохаўся сваёй думкi i далёкага, таемнага намыслу. I раптам я пачуў, як завыў сабака.
Цi чуў я калi раней, каб сабака так выў? Мае думкi памкнулiся назад, у мiнулае. Чуў! Калi быў малы, у сама раннiм дзяцiнстве,
- тады я чуў, як вые сабака. I бачыў, як ён дрыжаў, поўсць дыбарам, морда ўгору, у той цiхi час, апоўначы, калi сабакi вераць у прывiды;
- i мне стала шкада яго. Над домам толькi што выплыў мярцвяна-маўклiвы месяц i спынiўся крывава-чырвоным шарам над пляскатым дахам, быццам злодзей над чужым дабром;
- тады сабаку апанаваў страх: бо сабакi чуюць злодзеяў i прывiды. I калi я зноў пачуў, як сабака вые, мне зноў стала шкада.
Куды знiк карлiк? I брама на дарозе? I павук? I нашыя шэпты? Цi я мроiў? Цi прачнуўся? Цi раптам апынуўся адзiн, сярод суровых скал, у бязмежнай пустынi месячнага святла.
Але там ляжаў чалавек! I вось! Сабака скакаў, скуголiў, дыбiў поўсць; i вось ён убачыў, што я падыходжу, i зноў завыў i закрычаў - нiколi раней я не чуў, каб сабака крыкам клiкаў на дапамогу.
I праўда, я нiколi не бачыў таго, што ўбачыў. Я ўбачыў маладога пастуха, якi бiўся ў курчы, задыхаўся, твар перакошаны, з рота звiсала чорная змяя.
Нельга ўявiць сабе столькi агiды i смяротнага жаху на чалавечым твары! Мусiць, ён спаў, а змяя запаўзла яму ў горла i ўпiлася ў яго.
Мая рука рванула змяю, яшчэ i яшчэ: дарма! Тады з маiх вуснаў вырваўся крык: "Кусi! Кусi! Адкусi ёй галаву! Кусi!" - так крычалi з мяне мая жудасць, мая агiда, мая нянавiсць i мiлажаль мой - усё маё благое i ўсё добрае злiлося ў гэтым крыку.
Вы, дзёрзкiя, што пасталi вакол мяне! Вы, шукальнiкi, што спакушаеце нязведаныя акiяны пад зманлiвымi ветразямi! Вы, загадкава-радасныя!
Дык жа адгадайце загадку, якую бачыў я, растлумачце мне сэнс вiдзежаў самотнiка!
Бо то былi вiдзежы i прадбачанне: што бачыў я ў гэтым сiмвале? I хто той, якi мае прыйсцi?
Хто той пастух, якому ў горла запаўзла змяя? Хто той чалавек, якому ўсё сама цяжкае, сама чорнае запаўзае ў горла?
I пастух паслухаўся майго крыку i ўпiўся ў змяю зубамi. Прэч, далей ад сябе выплюнуў ён змяiную галаву - i ўскочыў.
I вось - нi пастуха, нi чалавека: нехта ператвораны, асветлены, стаiць i смяецца! Нiколi i нiхто яшчэ на зямлi не смяяўся так, як смяяўся ён!
О браты мае, я чуў смех - нялюдскi смех, - i з таго часу цiсне мяне неспатольная прага, грызе маркота i нiколi не ацiхае.
Прага гэтага смеху точыць мяне: о, як мне жыць далей! I як бы я мог цяпер памерцi!"
Так сказаў Заратустра.
Пра шчасце супроць волi
З такiмi загадкамi i гаркотаю ў сэрцы плыў Заратустра па моры. А як ужо быў за чатыры днi дарогi ад шчасных выспаў i ад сваiх сяброў, ён перабароў свой смутак - пераможна, цвёрдымi нагамi ўцвердзiўся ў сваiм лёсе. I такiя словы сказаў свайму радаму сумленню:
"Зноў я адзiн i хачу быць адзiн - сам-насам з ясным небам i вольным морам; зноў вакол мяне полудзень.
Калiсьцi папалуднi я ўпершыню здабыў сваiх сяброў, тады ж я здабыў iх i другi раз - у гадзiну, калi супакойваецца ўсякая светлыня.
Бо што засталося ад шчасця i што на паўдарозе памiж небам i зямлёй, - тое шукае сабе прыстанку ў чыёй-небудзь светлай душы: а сёння ж усякае святло паспакайнела ад шчасця.
О паполудню жыцця майго! Калiсьцi i маё шчасце сышло ў далiну шукаць сабе прыстанку - i знайшло гэтыя шчырыя, гасцiнныя душы.
О паполудню жыцця майго! Усё я аддаў бы за адно: гэтыя жывыя пасевы маёй думкi i ранiшнюю зару найвышэйшай надзеi!
Калiсьцi стваральнiк шукаў спадарожнiкаў i дзяцей сваёй надзеi: i вось выявiў ён, што не здабыць iх iнакш, як папярэдне стварыўшы iх.
Так я чыню сваю справу, калi iду да сваiх дзяцей i вяртаюся ад iх: дзеля сваiх дзяцей Заратустра павiнен удасканальвацца.
Бо ўсiм сэрцам любяць толькi сваё дзiця i сваю справу; i калi любоў да самога сябе вялiкая, дык гэта прыкмета цяжарнасцi: так заўважаў я.
Яшчэ мае дзецi цвiтуць сваёй першай вясной; стаяць яны поруч, хiстаюцца на ветры, дрэўцы майго саду, найлепшае з маiх набыткаў.
I праўда! Там, дзе растуць такiя дрэвы, там шчасныя выспы!
Але сваiм часам я выкапаю iх i пасаджу ў розных мясцiнах: каб навучылiся яны адзiноце, упартасцi i асцярожнасцi.
Гузавата i крыва, але гнутка i цвёрда няхай стаяць яны каля мора, як жывы маяк непераможнага жыцця.
Там, дзе буры ападаюць у мора i горы спатольваюць сваю прагу, дзень i ноч яны будуць стаяць на варце, каб выпрабаваць i зведаць сябе.
Выпрабавана i праверана мае быць кожнае, каб я ведаў, цi майго яны кораня, цi загартаваная ў iх воля, цi маўчаць яны, нават калi гавораць, i цi прыкiдваюцца, што бяруць аддаючы:
- каб зрабiцца калi-небудзь маiмi спадарожнiкамi, якiя твораць i святкуюць разам са мною, тымi, хто напiша маю волю на маiх скрыжалях. - "Усё iснае хай удасканальваецца".
I дзеля iх i падобных на iх я сам павiнен дасягнуць дасканаласцi; таму я цяпер ухiляюся ад майго шчасця i перадаю сябе ўсiм няшчасцям - каб выпрабавацца i зведаць сябе апошнi раз.
I праўда, мне пара было iсцi; i цень вандроўнiка, i працяглы спакой, i цiшыня - усё маўляла мне: "Даўно пара!"
Вецер свiстаў мне ў шчылiну замка i казаў: "Iдзi!" Дзверы хiтра адчынялiся i запрашалi: "Iдзi!"
Але я ляжаў, прыкаваны любоўю да сваiх дзяцей: жаданнi любовi закавалi мяне ў кайданы, ад любовi хацеў я зрабiцца здабыткам сваiм дзецям i страцiць сябе дзеля iх.