Страница 3 из 76
"Мы прыдумалi шчасце", - кажуць апошнiя людзi, маргаючы.
Яны пакiнулi мясцiны, дзе было сцюдзёна, бо iм патрэбна цяпло. Яны яшчэ любяць блiзкага i горнуцца да яго; бо iм патрэбна цяпло.
Хваробы i недавярства лiчацца ў iх за грэх, бо яны ходзяць абачлiва. Толькi дурань можа спатыкацца аб камянi i людзей!
Час ад часу - крыху яду: ён накалыхвае прыемныя сны. I паболей яду напаследак, каб прыемней было сканаць.
Яны яшчэ працуюць, бо праца ў iх - забава. Але клапоцяцца, каб тая забава не лiшне стамляла.
Не будзе ўжо нi бедных, нi багатых: i тое, i другое надта дакучае. I хто захоча загадваць? Хто - упакорвацца? I тое, i другое надта дакучае.
Няма пастуха, ёсць толькi статак! Ва ўсiх аднолькавыя жаданнi, усе роўныя; той, хто думае iнакш, самохаць iдзе ў дом вар'ятаў.
"Раней увесь свет быў вар'яцкi, - кажуць сама празорлiвыя, маргаючы.
Усе яны разумныя, усе яны ведаюць, што было: так што iх кпiнам супыну няма. Яны яшчэ сварацца, але хутка замiраюцца - каб не навярэдзiць жывата.
Ёсць у iх i свае маленькiя радасцi на кожны дзень i маленькая радасць на кожную ноч; але найбольшы клопат - здароўе.
"Мы прыдумалi шчасце", - кажуць апошнiя людзi, маргаючы...
Тут скончылася першая Заратустрава казань, якую называюць таксама "Прадмоваю", бо на гэтым месцы яго перапынiлi радасныя крыкi людскога збою: "Дай нам гэтага апошняга чалавека, о Заратустра, - крычаў люд, - зрабi нас апошнiмi людзьмi! Налiха нам твой Звышчалавек!" I ўсе радавалiся, цмокалi языкамi. Але засмуцiўся Заратустра i сказаў свайму сэрцу:
"Не разумеюць мяне: не на iхнiя вушы казань мая.
Задоўжыўся жыць я ў гарах, зачаста ўслухоўваўся ў шум ручаёў i дрэў: i вось прамаўляю да iх, быццам да пастухоў.
Як ранiцай горы, няўзрушная i светлая душа мая. А яны думаюць, што я халодны пакепнiк i цешуся злоснымi жартамi.
I вось яны дзiвяцца на мяне i смяюцца, а смеючыся, яшчэ i ненавiдзяць мяне. Лёд у iх смеху".
6
Але тут сталася нешта такое, што знямовiла ўсе вусны i знерухомiла вочы, бо якраз гэтым часам узяўся за штукi скакун на вяроўцы; ён з'явiўся з-за маленькiх дзвярэй i пайшоў па вяроўцы, нацягнутай памiж дзвюма вежамi над рыначным пляцам, поўным людзей. Ужо ён адолеў свае паўдарогi, калi маленькiя дзверы адчынiлiся зноў i нейкi стракаты малец, убраны за блазна, выхапiўся з iх i борздзенька пашыбаваў па вяроўцы следам. "Наперад, кульгач, - закрычаў ён страшным голасам, - наперад, гультаёвiны кавалак, махляр, храпа намазаная! А то каб не паказытаў я табе пяты! Што ты тут робiш памiж вежамi? Тваё месца ў вежы, туды цябе трэба запраторыць, каб не заступаў дарогi лепшаму за цябе!" i штослова наблiжаўся да танцора, а як падышоў за крок, сталася нешта жудаснае, што сцяло ўсiм вусны i завалакло ўсiм вочы: ён крыкнуў, як чорт, i пераскочыў цераз таго, якi стаяў у яго на дарозе. А танцор, убачыўшы, што супернiк перамагае, страцiў раўнавагу, кiнуў сваю жардзiну i паляцеў у бездань - вiхура мiгатлiвых рук i ног. Натоўп на пляцы хваляваўся, як мора, калi налятае бура: усiх размяло каго куды; але найбольш аказалася там, куды падала цела.
А Заратустра застаўся, i скакун упаў проста перад iм, увесь знявечаны i разбiты, але яшчэ жывы. Праз нейкi час памяць вярнулася да яго, i ён убачыў Заратустру, якi кленчыў побач. "Што ты тут робiш? - спытаўся няшчасны. - Я даўно ведаў, што мне сам чорт падставiць нагу. Цяпер ён пацягне мяне ў пекла: няўжо ты хочаш не даць яму?"
"Прысягаю гонарам, дружа, - адказаў Заратустра, - няма нiчога такога, пра што ты кажаш: нi чорта няма, нi пекла. Твая душа памрэ раней за цела: не бойся нiчога!"
Разбiты паглядзеў на яго з недаверам. "Калi ты кажаш праўду, дык, пакiдаючы жыццё, я нiчога не трачу. Я не больш, чым жывёла, якую пугай i голадам навучылi скакаць".
"О, не - сказаў Заратустра, - з небяспекi ты зрабiў сабе рамяство, а за гэта нельга пагарджаць табою. I вось рамяство тваё навяло цябе на пагiбель. За гэта я сам пахаваю цябе".
На гэтыя словы скакун ужо не сказаў нiчога; ён толькi варухнуў рукою, як бы шукаючы рукi Заратустры, каб падзякаваць яму.
7
Тым часам звечарэла, i рыначны пляц агарнула цемра; ужо разышоўся натоўп, бо нават цiкаўнасць i страх стамляюцца. А Заратустра ўсё сядзеў на зямлi каля мёртвага, занураны ў свае думкi, так што забыўся нават пра час. Нарэшце набегла ноч, i халодны вецер пачаў даймаць самотнiка. Тады Заратустра ўстаў i сказаў свайму сэрцу:
"Праўда, добрыя ловы былi ў Заратустры сёння! Нiводнага чалавека не ўлавiў ён, вось толькi мёртвага.
Жудаснае жыццё ў чалавека, i, як заўсёды, - без сэнсу: на долю яму выпадае блазенства.
Я хачу вучыць людзей сэнсу жыцця: сэнс ёсць Звышчалавек, маланка з чорнай хмары-чалавека.
Але яшчэ я далёкi ад iх, i думка мая iхняга глузду не дастае. У людзей я яшчэ нешта сярэдняе памiж дурнем i трупам.
Цёмная ноч, цёмныя дарогi ў Заратустры. Хадзем, астылы i нерухомы таварышу мой! Я занясу цябе туды, дзе сам i пахаваю".
8
Сказаўшы гэта сэрцу свайму, Заратустра ўзвалок труп на плечы i выправiўся ў дарогу. Але не паспеў ён прайсцi i сотнi крокаў, як да яго нехта падкраўся i зашаптаў на вуха - вай, гэта быў блазен з вежы. "Iдзi з гэтага горада, о Заратустра, - казаў ён, - надта многiя тут зненавiдзелi цябе. Ненавiдзяць i добрыя, i праведныя ды называюць цябе сваiм ворагам i ненавiснiкам; ненавiдзяць вернiкi, кажучы, што небяспечны ты людству. Шчасце тваё, што з цябе пасмяялiся: i сапраўды, гаварыў ты, як блазен. Шчасце тваё, што звязаўся ты з гэтым падлам: прынiзiўшыся так, ты ўратаваў сягоння сябе. Але iдзi ўпрочкi з гэтага горада, а то заўтра я пераскочу цераз цябе - жывы цераз мёртвага". I, сказаўшы гэта, знiк блазен, а Заратустра пайшоў далей па цёмных вулiцах.
Каля гарадское брамы сустрэлiся яму далакопы; яны асвятлiлi яму паходняю твар i, пазнаўшы Заратустру, доўга збыткавалi з яго: "Заратустра нясе мёртвага сабаку; брава, ён цяпер далакоп! Бо нашыя рукi занадта чыстыя на такое мяса. Ужо цi не мерыцца Заратустра адабраць кавалак у самога чорта? Ану ж бо! Смачнога абеду! Калi толькi чорт не лепшы злодзей, чым Заратустра, - ён украдзе абодвух i зжарэ!" - I далакопы шапталiся мiж сабою i рагаталi.
Заратустра адказваў на гэта маўчаннем, iдучы далей. Дзве гадзiны iшоў ён лясамi i балотамi i дзве гадзiны чуў, як вылi галодныя ваўкi; нарэшце голадам змогся i ён. Ён спынiўся каля нейкай адзiнокай хацiны, у акне якое гарэла святло.