Страница 22 из 35
А палкоўнiк усё бегаў.
Надакучыла гэта Мiколку. Дый цяжка было стаяць увесь час на змораных нагах. I, не чакаючы асаблiвага запрашэння, Мiколка важна ўсеўся ў крэсла ля стала, ды яшчэ дзеда запрасiў:
- Сядай, дзед, яны ж могуць i пастаяць, не вялiкай жа працы людзi...
Дзед разгублена паглядзеў на ўнука, але потым рашуча сеў, махнуўшы рукой:
- Нам цяпер усё роўна! Абы адпачыць...
Аж аслупянелi тут усе. У памешчыка выпала папяроса з зубоў. Вырачанымi вачыма пазiраў на памешчыка палкоўнiк. Стаялi афiцэры, выцягнуўшыся ў струнку, чакалi начальнiцкага загаду. Замерлi салдаты ля дзвярэй. У пакоi была мёртвая цiшыня. Чуваць было толькi, як гудзе каля лямпы муха, выбiрае месца, дзе сесцi. I села. Проста на начальнiцкi нос села. Муха вывела палкоўнiка з аслупянення. Ён махнуў раздражнёна рукой, падскочыў да дзеда, грымнуў на ўвесь пакой:
- Устаць перада мной, нягоднiк!
Дзед адмахнуўся ад яго, як ад назойлiвай мухi.
Аж зайшоўся тут ад крыку палкоўнiк:
- Забiць! Павесiць! Расстраляць!..
Усе захадзiлi i замiтусiлiся. Нiбы трывога ўзнялася над старым панскiм палацам. Ляпалi дзверы, брынчалi шпоры, чулiся загады, распараджэннi. Палкоўнiк сядзеў на канапе i выцiраў спацелы лоб. Цяжка дыхаў памешчык, засопся аж, цi ад страху то, цi ад вялiкай злосцi. Да дзеда i Мiколкi падскочылi салдаты, схапiлi iх, звязалi рукi. Павялi з пакоя ўсё тымi ж доўгiмi змрочнымi калiдорамi. Павялi ў склеп.
Хутка апынулiся ў тым жа самым склепе, дзе сядзелi i раней.
Толькi цяпер тут было меней народу. Усяго чалавек дзесяць. Усе яны ўжо ведалi Мiколку, сустрэлi яго ветлым словам:
- Не табе б, хлапчына, хадзiць сюды... Адсюль дарога толькi адна...
Яны не хацелi дагаворваць, не хацелi, каб залiшне сумаваў Мiколка, каб не думаў ён аб тым, аб чым не варта думаць у такiя дзiцячыя гады. I мо таму, што сярод iх быў такi малы хлапчук, яны старалiся сябе трымаць весела. Пелi песнi, расказвалi яму смешныя байкi. I калi даведалiся, што дзед Астап стары мiкалаеўскi салдат, прасiлi яго расказаць пра турэцкую вайну. Але тут умяшаўся Мiколка:
- Дужа старыя байкi ў дзеда, што iх расказваць... Лепш скажы мне вось, дзед, дзе цяпер мой бацька, колькi-то дзён, як няма яго. I дзе ён невядома.
- I я не ведаю, унуча... Давай лепш класцiся спаць, ды няхай прысняцца табе добрыя сны...
- Што сны... - махнуў рукой Мiколка.
Як нi старалiся ўсе развесялiць Мiколку, гэта не ўдавалася. Якая весялосць у такiм месцы. Хутка ўсе паляглi спаць на падлозе. Але не спалася. Чулiся галасы наверсе. Зрэдку даляталi гукi музыкi. То iграў у пана палкавы нямецкi аркестр. Пан спраўляў перамогу над сялянамi, над бальшавiкамi. Шчодра частаваў сваiх збаўцаў - нямецкiх афiцэраў. Адтуль даляталi гукi танцаў, чулася брынчанне шпор, вясёлыя галасы. У склепе было цёмна. Скрозь невялiчкае акенца, скрозь краты вiдаць быў кавалачак цёмнага неба. На iм перамiргвалiся махнатыя зоры. Крычала нейкая птушка ў садзе. Здалёк, з-за саду, даносiўся дзiцячы плач, i нечая мацi цiха спявала: "Ба-а-ю, бай... а-а-а... ай..." Вiдаць, батрачка калыхала недзе свайго малога.
Прынiк Мiколка гарачым iлбом да жалеза крат i глядзеў, глядзеў. Нiбы ўпершыню ён бачыў i гэтае неба, i такiя ж махнатыя зоры, i ў цiхiм шолаху лiсця цёмныя купiны лiп. Нiбы дрыжалi гэтыя дрэвы пад густым месячным святлом, i так выразна вiдаць былi зубчыкi лiсця на цёмным небе, што хацелася дацягнуцца да iх рукой, дакрануцца да iх, прылашчыцца гарачай шчакой. Дакрануўся рукою да крат. Халодныя яны, моцныя. Рыпнуў пясок за акенцам, мiльганулi ногi часавога. Раздаўся злосны воклiк i стук вiнтоўкi:
- Назад!
Лязо штыка прасунулася ў акенца, пагрозлiва бразнуўшы аб краты. Мiколка адхiнуўся ўбок i, трымаючыся за сцяну, цiха падаўся да дзеда. Прылёг ля яго. Дзед ляжаў у глыбокай задуме, маўчаў. Не вытрымаў тут Мiколка, аж затрымцеў увесь, сцяўся ў камочак.
- Страшна мне, дзеду...
- А ты не бойся... Чаго баяцца, унуча! Усё будзе добра. Усё будзе слаўна. Прыйдзе час - не будзе нi паноў, нi царскага войска нямецкага. Будуць толькi рабочыя ды сяляне, ды такiя вось, як ты, бальшавiковы сыны... i зямля будзе наша... i паравозы нашы... i яны будуць бегаць куды шпарчэй, бо яны будуць нашы. Сонца будзе свяцiць куды гарачэй, i яно будзе нашым... i неба наша... Усё, усё наша!
- То добра, дзеду, але ж нас з табой не будзе. Вунь на ганку стаяць кулямёты, яны ж нарыхтаваны на нас.
- А ты плюнь на iх, на гэтыя кулямёты... дужа страшныя яны хiба?
Змаўкае Мiколка. Але чуе дзед, як уздрыгваюць Мiколкавы плечы. Плача Мiколка i стараецца захаваць свой плач, сцяўшы зубы, уткнуўшыся тварам у дзедава плячо. Упору i самому дзеду заплакаць, але трымаецца ён, гладзiць унукавы плечы, на вуха яму шэпча:
- Ну чаго ты, дурненькi мой... А яшчэ казаў, што храбры, храбрэй дзеда.
Захлiпаецца плачам Мiколка, гаворыць скрозь слёзы:
- Не ад страху я, дзеду... Мне бацьку шкада. Мне паравозаў нашых шкада. Хто-та ездзiць цяпер на iх. Немцы ж гэтыя... Як жа ж... У iх жа царскiя арлы. Ды з iмi Бог яшчэ гэты. На кожным поясе напiсана.
- А ты, унуча, яшчэ раз плюнь i на арлоў, i на Бога. I арлам галовы скруцiм. А дасць Бог, i Богу шыю звернем... Было то клопатаў, каб аб iх думаць... А дзеду ты вер! Кладзiся вось i спi... Усё, браце, будзе наша! Толькi выспацца цяпер нам трэба з табой. Ну, кладзiся!
Цiха ў склепе. Чуваць роўнае дыханне сонных людзей. Прашуршыць часам спужаная мыш у саломе.
А на дварэ парыпвае пясок пад цяжкiмi ботамi часавога. Паблiсквае штык пад месяцам, цьмяна льснiцца цёмная каска. Застыглi на ганку палаца чорныя кулямёты, ды дрэмлюць салдаты ля iх.
Цiха шалясцяць на вятрыску пахучыя лiпы, скiдаючы на жвiр, на траву цяжкiя кроплi расы.
Спiць Мiколка.
Нiбы спiць i не спiць. Ён едзе на вялiкiм-вялiкiм паравозе. Ля акенца бацька сядзiць. Снапы гарачых iскраў ляцяць з трубы i нiзка пасцiлаюцца над дрэвамi, над кустамi, над бязмежнымi прасцягамi палёў. Ляцяць рэйкi насустрач i нiбы пасцiлаюцца пад магутныя колы, нiбы праглынаюцца паравозам... А ён усё шпарчэй i шпарчэй, цiха кружыцца галава ў Мiколкi, развяваюцца валасы ад страшэннага ходу, ад iмклiвага ветру. Пара шыпiць, аж гудзе, i ляскочуць сталёвыя колы.
...Тах-тах-тах... тах-тах-тах...
Зiрнуў Мiколка ўперад, i валасы ў яго дыбам - проста на iх ляцiць, наблiжаецца семафор. Вялiкi, чырвоны. Як кроў, гарыць яго зыркае вока. А паравоз усё шпарчэй i шпарчэй, аж заходзiцца сэрца, дыхаць цяжка. Збiраецца з сiлай Мiколка, намагаецца крыкнуць. Але цяжка перамагчы страшэнны бег паравоза, гэты грукат сталi, жалеза, гэтае гудзенне шалёных вятроў. Яшчэ секунда i, перамагаючы страх, крыкнуў Мiколка: